Het lijkt onvermijdelijk dat gemeenten op niet al te lange termijn worden geconfronteerd met de vraag: wat willen we met onze gemeentelijke begraafplaatsen? Het antwoord was altijd eenvoudig: de begraafplaats wordt zo netjes mogelijk onderhouden en als deze vol is, ruimen we een aantal oude graven zodat we weer vooruit kunnen. 
Maar zo simpel is het niet meer. De vraag naar graven neemt af, omdat zeventig procent van de mensen liever wordt gecremeerd. De groepen voor wie dat een taboe is, moslims bijvoorbeeld, laten zich liever begraven in het land van herkomst dan op een gemeentelijke begraafplaats, omdat die geen eeuwigdurende grafrust kan bieden. En dan publiceerde de LOB, de Landelijke Organisatie van Begraafplaatsen, onlangs ook nog eens een onderzoek over ‘de begraafplaats van de toekomst’. In het voorwoord schrijven de opstellers van bureau MORBidee: ‘We kunnen alvast verklappen dat er veel liefde is voor de begraafplaats, en enorm veel hoop op een gezonde toekomst. Maar er is ook kritiek, en vrees voor een slechte afloop als er geen maatregelen worden genomen.’
Eerder, twee edities geleden, zei dood-deskundige Brenda Mathijssen in dit blad dat er niets zo erg is als een dode begraafplaats. Geef die plek een goede invulling en zie de begraafplaats niet langer als een kostenpost op de begroting, maar als kans voor allerlei ontwikkelingen die goed zijn voor de gemeente, was haar boodschap.

Lege velden

De druk op de begraafplaatsen is afgenomen, en daarmee de noodzaak om regelmatig te ruimen. Een gemeente die besluit elk jaar vijftig graven te ruimen, maar er in datzelfde jaar niet meer dan vijftien uitgeeft, gaat er jaarlijks 35 graven op achteruit. Met als resultaat lege velden, in plaats van grafvelden. Niet verwonderlijk dat de discussie om weer grafrechten voor onbepaalde tijd in te stellen, steeds vaker de kop opsteekt.
Volgens de secretaris van de LOB, Tonnie Homan, zijn er begraafplaatsen die overwegen daar weer toe over te gaan. Veel gemeentelijke begraafplaatsen hebben al islamitische grafvelden, maar daarvoor gelden dezelfde rechten als voor alle andere graven. Homan: ‘In Nederland kennen we alleen het onderscheid tussen bepaalde tijd en onbepaalde tijd. Het is een misvatting dat grafrecht voor onbepaalde tijd betekent: voor de eeuwigheid. Hiervoor geldt de voorwaarde dat wanneer de rechthebbende overlijdt, het grafrecht moet worden overgeschreven op naam van een van de nabestaanden. Maar dan moet je die wel kunnen vinden. Lukt dat niet, dan wordt het graf geruimd.’

We zijn nu meer dan twintig jaar bezig met het uitzoeken van heel oude grafvelden

Onderzoek

Homan is beheerder van de gemeentelijke begraafplaatsen van Almelo. Die gemeente had sinds 1875 graven van onbepaalde tijd, maar door ruimtegebrek is daar in 2000 mee gestopt. Prompt werd in Almelo een stichting opgericht die opkwam voor het belang van de algemene begraafplaats, om te voorkomen dat oude graven massaal zouden worden geruimd. ‘We hebben toen afgesproken dat we als begraafplaats grondig onderzoek zouden doen naar nabestaanden, maar als die onvindbaar zijn, of men is niet bereid de grafrechten over te schrijven, zou er worden geruimd. Dus we zijn nu meer dan twintig jaar bezig met het uitzoeken van heel oude grafvelden. Een hele klus, want vroeger werd dat nooit zo bijgehouden. Sinds 2004 hebben we 1600 graven geruimd, omdat nabestaanden geen belang hadden bij overschrijving van de grafrechten of we daarvan geen rechthebbenden konden achterhalen. Daarvan zijn er nu vierhonderd hergebruikt.’
Dat op veel begraafplaatsen door een afnemende vraag ruimte vrijkomt, is ook de islamitische gemeenschap opgevallen. Die zou de ongebruikte grond graag willen overnemen, zegt voorzitter Hamed Amrino van BIBIN (Bijzondere Islamitische Begraafplaatsen In Nederland). Een win-winsituatie, volgens hem. ‘Het kost gemeenten miljoenen om die begraafplaats te onderhouden. Wij zeggen: verkoop de grond aan ons, maar dat willen gemeenten niet. We mogen er wel gebruik van maken, maar dat willen wij niet.’
De besprekingen lopen stuk op het rechthebbendenverhaal. Amrino: ‘Bijna niemand heeft tegenwoordig meer een vaste telefoon. Mensen wisselen heel vaak van 06-nummer. Dan wordt het na jaren steeds moeilijker rechthebbenden te vinden op wie het grafrecht kan worden overgeschreven. Of er wordt wel iemand gevonden, maar die heeft geen geld om het recht over te nemen, dan heb je ook een probleem.’
Homans ‘eigen’ begraafplaats in Almelo kent sinds 1988 een islamitisch grafveld. ‘Maar wel met dezelfde rechten als de andere. Het is wettelijk niet mogelijk om eeuwigdurende grafrechten als uitsluitend recht te verlenen. Daarbij komt dat het natuurlijk weerstand zou oproepen wanneer je op een grote, gemeentelijke begraafplaats op verschillende manieren met graven omgaat.’
BIBIN ziet de behoefte aan islamitische graven voor de komende jaren stijgen. In Zuidlaren bevindt zich sinds een jaar een islamitische begraafplaats met ruimte voor 1700 graven – mét eeuwige grafrust, ook als er geen rechthebbende nabestaanden meer zijn. Deze maand werd de grens van vijfhonderd begrafenissen al gepasseerd. De meeste belangstelling komt uit de Randstad. ‘De behoefte is erg groot’, zegt Amrino. In Almere ligt ook een islamitische begraafplaats, ook die loopt snel vol; uitbreiding is daar onderwerp van gesprek met de gemeente.
BIBIN kocht de grond in Zuidlaren en kan daar zelf de regels bepalen. Die zijn heel eenvoudig: een eeuwigdurend graf kost iets minder dan drieduizend euro. Dat is inclusief een herdenkingssteen, onderhoud en beheer van het graf en administratiekosten. 
Daar valt voor een gemeentelijke begraafplaats niet tegenop te concurreren, constateert Homan. ‘Als je iets gelijkwaardigs wilt aanbieden, praat je al gauw over tien-, twaalfduizend euro.’

Daarmee jaag je mensen naar het crematorium, omdat begraven onbetaalbaar wordt

Asbestemming

Waar gemeenten hun begraafplaatsen graag ‘kostendekkend’ willen maken, zijn de kosten voor BIBIN minimaal: de grond is al betaald – het geld is middels donaties door de islamitische gemeenschap bijeengebracht – en de stichting heeft geen winstoogmerk.
Homan zet vraagtekens bij dat streven naar kostendekkendheid. Als LOB-bestuurder ziet hij tariefverhogingen van 25 tot wel 30 procent langskomen. ‘Daarmee jaag je mensen naar het crematorium, omdat begraven onbetaalbaar wordt. Om je concurrentiepositie te versterken, ook ten opzichte van particuliere begraafplaatsen, zou je best eens naar beneden kunnen met bepaalde tarieven. Voor asbestemming bijvoorbeeld. Gaan mensen daarvoor naar een crematorium, of naar een mooie begraafplaats? Daar kunnen we als gemeentelijke begraafplaatsen nog wel wat in bewegen.’
En zo zijn we terug bij het LOB-rapport De begraafplaats van de toekomst, dat de ondertitel ‘Van hoofd naar hart’ meekreeg. De keuze voor cremeren is vaak een rationele keuze: het is goedkoop, en er is geen graf om naar om te kijken. Terwijl de keuze voor begraven vaak vanuit het hart wordt gemaakt: er komt een plek om bij te herdenken. 
Het is tijd om het tij te keren, aldus de onderzoekers. De populariteit van de begraafplaats neemt af, en de behoudende begraafwereld is te laat gestart met activiteiten om de neergang tegen te gaan. Homan denkt niet dat de komende tien jaar de begraafplaatsen sterk zullen veranderen, maar dat er wel een herwaardering zal plaatsvinden. ‘Zo worden in Kampen in het onderwijs lessen gegeven over de begraafplaats, leerlingen leren aan de hand van de graven over de historie van de stad. Hier in Almelo hebben wij twee grote groepen van basisscholen uitgenodigd op Boomplantdag, inclusief een rondleiding over de begraafplaats. Dat spreekt de jeugd aan.’
Zelf is Homan van het type ‘alles kan, mits.’ Een picknick tussen de graven? Geen probleem, als ze het maar netjes houden. Muziek afspelen? ‘Nou, je hebt ook met andere mensen te maken. Ons uitgangspunt is: het mag niet aanstootgevend zijn. Dat is een rekbaar begrip. Honden is ook zo’n verhaal. Een begraafplaats is geen hondenuitlaatgebied, maar als een weduwe die het graf van haar man bezoekt een hond meeneemt, prima.’

Integratie

En terwijl gemeenten zich gaan buigen over de begraafplaats van de toekomst, blijft Hamed Amrino aandringen op verkoop van grafvelden aan zijn stichting. ‘Kijk’, zegt hij. ‘Nederland is een dichtbevolkt land. Nu kopen wij grond en dan wordt geroepen: we hebben al zo weinig ruimte, waarom gaan we dan grond weggeven aan de islamitische gemeenschap, en ook nog voor onbepaalde tijd? Dan is het toch beter om grafvelden die er nu al zijn maar niet meer worden gebruikt, aan ons te verkopen? Het is goed voor de werkgelegenheid, het bespaart de gemeenten miljoenen, we worden er allemaal beter van.’
De integratie is pas rond als je in Nederland kan worden begraven. Amrino: ‘Katholieken, joden, ze hebben hun eigen begraafplaatsen, waarom moslims dan niet?’ En ja, ook islamitische begraafplaatsen zijn voor iedereen toegankelijk. Ook in Zuidlaren komen veel niet-moslims nieuwsgierig een kijkje nemen. ‘Iedereen is welkom. Maar niet met een hond, nee.’