De Brabantse dorpen Waalre en Aalst fuseerden al in 1923. Samen vormen zij de gemeente Waalre. Maar bijna honderd jaar later is er nog altijd een gezonde animositeit tussen beide dorpen, weet Henri baron de Wijkerslooth de Weerdesteijn. Hij was van 2003 tot en met 2014 burgemeester van Waalre en zag dat de dorpen nog altijd hun eigen identiteit koesteren, bijvoorbeeld bij de plaatselijke voetbalderby. ‘Het gevoel van waar je bij hoort, is heel sterk. En de grootte van de dorpen leent zich goed voor het gemeenschapsgevoel’, zegt De Wijkerslooth, sinds 2004 lid van de Hoge Raad van Adel.

Een soortgelijke ervaring had De Wijkerslooth later in Cranendonck, waar hij waarnemend burgemeester was en waar de vijf dorpen, met Budel als grootste, ook hun eigen identiteit bleven koesteren. Gemeenten worden steeds groter. Zij vormen na een fusie weliswaar een bestuurlijke eenheid, maar de cultuur, zegt De Wijkerslooth, is er niet altijd een eenheid.

‘Het wapen van Cranendonck mag dan op het gemeentehuis hangen, mensen voelen zich toch meer verbonden met hun eigen dorp. Iedereen kent elkaar, er is een eigen school en een eigen politieagent. Hoe mooi zou het zijn als die dorpen ook hun eigen wapen kunnen voeren? Dat is een prachtige verbinding tussen het verleden en het heden.’

Gemeentewapen
Bij een gemeentelijke fusie wordt een nieuw gemeentewapen ontworpen. De wapens van de oude gemeenten vervallen van rechtswege en hebben juridisch geen functie meer, al hebben ze vaak wel historische betekenis.

De nieuwe fusiegemeente Eemsdelta, die op 1 januari ontstaat na een samenvoeging van Appingedam, Delfzijl en Loppersum, liet een nieuw wapen maken. Dat geeft de nieuwe gemeente meer cachet, zegt burgemeester Koos Wiersma van Appingedam, maar moet ook dienen als symbool, naast het logo dat de aanstaande gemeente eveneens presenteerde. Een wapen verwijst naar de historie én is als merkteken herkenbaar voor de inwoners. ‘Het wapen wordt verwerkt in de uniformen van de bodes, en komt op de koffiekopjes.’

Wiersma leidde de stuurgroep die tot het nieuwe wapen moest leiden. Ervaring had hij al, want ook als voormalig burgemeester van het nabijgelegen De Marne, dat opging in Het Hogeland, was hij betrokken bij het maken van het wapen. Dat hij nu zich nu weer mocht bemoeien met het wapen, was absoluut geen moetje: ‘Het is juist leuk om ook met dit soort zaken bezig te zijn.’

Pelikaan
Eemsdelta ging niet over één nacht ijs. De huidige wapens hebben een lange historie. Dat van Appingedam, gesierd met een pelikaan, gaat terug tot de zestiende eeuw. Het Delfzijlse wapen verwijst naar de historische graafschappen en families die in het gebied ooit de dienst uitmaakten. En ook het wapen van Loppersum, in 1990 zelf door een fusie tot stand gekomen, gaat ver terug.

De drie historische verenigingen uit de fuserende gemeenten werden daarom uitgenodigd mee te praten over het nieuwe wapen. ‘Het is fijn om mensen uit de samenleving hierbij te betrekken,’ zegt Wiersma. Eisen waren er wel. Niet alleen moest het nieuwe wapen elementen bevatten van de wapens van alle drie de gemeenten, elke gemeente moet zich er ook in blijven herkennen. Representativiteit is van belang, identiteit net zo. En, zegt Wiersma, ‘het mocht geen stripverhaal worden’. Een geheel nieuw wapen dus, geen samenvoeging van de drie wapens in één afbeelding. ‘Het ergste wat er kan gebeuren is dat je allemaal vakjes maakt en daar de oude wapens laat zien.’ Het nieuwe wapen is eenvoudig, maar heeft symbolen van alle drie de fusiegemeenten. Zo ziet Appingedam de pelikaan terug, Loppersum de sleutel en houdt Delfzijl, de havenstad, zijn anker.

Identificatiemiddel
Heraldisch tekenaar Piet Bultsma-Vos werkt in opdracht van de Hoge Raad van Adel, het adviesorgaan van de regering dat onder meer gaat over de wapenverlening, en tekende het nieuwe wapen van Eemsdelta. Hij geldt als expert en vertelt over de lange geschiedenis van de heraldiek. Rond 800 verdeelde keizer Karel de Grote zijn rijk in deelgebieden, met een graaf of hertog aan het hoofd. Om zich te onderscheiden, bijvoorbeeld op het slagveld en tijdens toernooien, gingen deze edelen merktekens dragen. ‘Zo’n wapen werd een identificatiemiddel’, zegt Bultsma. Dat merkteken werd in de twaalfde eeuw erfelijk, en het nieuw ontstane familiewapen stond al snel niet alleen meer voor de adellijke familie, maar ook voor het gebied dat ze bestuurden. 

Eisen
Vanwege de herkenbaarheid, moeten wapens voldoen aan een aantal eisen. Bultsma: ‘Duidelijkheid is de basisregel en het hoofddoel. Eenvoud, duidelijkheid, schoonheid en zeggingskracht zijn de kernwoorden.’ Een oude heraldische regel schrijft het gebruik van vier kleuren voor: zwart, blauw, rood en groen. Die vier mogen alleen gecombineerd worden met wat in de heraldiek metaal wordt genoemd: goud en zilver, ofwel de kleuren geel en wit. Alleen dan is een wapen goed leesbaar. Een kleur mag alleen worden gecombineerd met een metaal. Rood op geel mag dus, rood op blauw niet. Bultsma: ‘Die regels worden tot op de dag van vandaag gehandhaafd, bijvoorbeeld bij verkeersborden. Die zijn pure heraldiek. De ANWB-wegwijzers zijn zilver op blauw, omleidingen gaan in zwart op goud.’ 

Alhoewel het voeren van een wapen niet verplicht is – van de 355 gemeenten voeren Drimmelen en Sittard-Geleen er geen – kiezen de meeste gemeenten daar dus wel voor. Bij een fusie moet formeel een nieuw wapen worden vastgesteld, omdat de oude wapens van rechtswege vervallen. Het afgelopen jaar keurde de Hoge Raad van Adel onder meer de wapens goed van Waadhoeke en van Vijfheerenlanden. 

‘Duidelijkheid is de basisregel en het hoofddoel’

Eenheid
Maar ook al worden de oude wapens vaak afgedankt, ze kunnen – juist vanwege hun historie – een belangrijke symbolische rol spelen bij de eenheid in een dorp, zegt De Wijkerslooth. En dat gebeurt ook. De gemeente Den Haag kende de kustplaatsen Scheveningen en Kijkduin bijvoorbeeld een eigen wapen toe. Dat van Scheveningen was afgelopen zomer veelvuldig in beeld na het surfdrama, waarbij vijf surfers verdronken. Het aangepaste wapen – drie haringen werden er vijf, voor elke surfer één – werd zo een teken van eenheid en rouw. 

De Hoge Raad van Adel kent inmiddels ongeveer 300 van deze dorpswapens. Ook in Reimerswaal, na een gemeentelijke fusie in 1970 ontstaan, keerden de oude gemeentewapens in 2002 terug als dorpswapens. Dat van Yerseke bijvoorbeeld, met afgebeeld negen hermelijnstaartjes, gaat terug tot de zeventiende eeuw. In het naburige Borsele wordt het wapen van de oude gemeente Hoedekenskerke nog gebruikt door de dorpsraad. En ook in diverse gefuseerde Friese gemeenten kregen de oude gemeentewapens een nieuw leven. ‘Zo kunnen de oude wapens een goed middel zijn om de lokale dorpscultuur te versterken’, stelt De Wijkerslooth.

De Appingedamse burgemeester Wiersma weet nog niet wat er met het oude wapen van zijn gemeente zal gebeuren. ‘Dat blijft verbonden aan Appingedam, maar er is geen plan om het straks nog actief te gebruiken.’ Niet door de gemeente misschien, maar de inwoners van Appingedam denken daar mogelijk anders over.