Eerst de ‘terms and conditions’ accepteren voor je een toilet bezoekt? Het is een vreemde vraag die je voorgelegd krijgt in de tentoonstelling Private_Eye_Butler_Spy die tot eind juni bij het Amsterdamse Architectuur Instituut Arcam te zien is. Zit big brother ook al in onze wc? Inderdaad, rioolwateranalyse levert veel data op, variërend van de verspreiding van corona tot het lokaliseren van drugsgebruik (zie ook VNG Magazine van 18 februari). De installatie waar je op akkoord moet klikken voor je kunt doortrekken, maakt onze ongemakkelijke verhouding tot technologie zichtbaar. Wij vertrouwen steeds meer op data, maar raken steeds meer het zicht kwijt op wat het betekent voor onze samenleving.

De tentoonstelling laat zien dat aan elke manifestatie van technologie een ontwerpkeuze voorafgaat. Technologie overkomt ons niet, maar is door mensen gemaakt. Er is een opdrachtgever die grote sommen geld spendeert vanuit een motivatie en legitimatie. Maar wat zijn die vooraannames die schuilgaan bij de digitaliseringsdrang? Bijvoorbeeld dat we moeten streven naar datagestuurd overheidsbeleid. Dat is een impliciete en onzichtbare ontwerpregel. Niet de waarneming van mensen of persoonlijke relaties worden serieus genomen, maar de abstractie van gecumuleerde gegevens. Abstractie en statistiek worden superieur verklaard boven ervaring en praktijk. De toeslagenaffaire heeft laten zien dat het een dramatisch ondermijnend effect heeft op rechtsgelijkheid, het fundament van onze democratie. Het heeft ons geleerd dat de overheid veel explicieter moet zijn over de beweegredenen om te komen tot een weloverwogen digitaliseringsbeleid.

Geef de sleutel tot de digitale stad niet uit handen

In de afgelopen tien columns die ik voor VNG Magazine heb geschreven, heb ik opgeroepen tot een kritische kijk op technologie. Je moet de werking en achtergronden kennen en doorzien wat de effecten op korte en lange termijn zijn. Je moet keuzes ook kunnen toetsen op publieke waarden en het belang voor de democratie. Dat er een integrale afweging wordt gemaakt over de ecologische footprint die digitalisering kan hebben. Ongebreideld digitaliseren is geen optie als we de doelstellingen willen halen op het gebied van emissies.

Wat ik graag nog als laatste oproep mee wil geven: overheid, maak je los van de afhankelijkheid van de markt. Zet een transitieplan op om je zo snel mogelijk te bevrijden van de ‘locked in-aanbieders. Accepteer geen black box-technologie. Geef de sleutel tot de digitale stad of dorp niet uit handen. Pas het aanbestedingsbeleid dusdanig aan dat interoperabiliteit, open source en data commons uitgangspunt zijn. Bouw voldoende kennis op binnen de publieke sector en ontwikkel in nieuwe publiek-private coalities aan de toekomst.

In de gemeenten wordt nu geformeerd. Ik hoop dat er, in navolging van de landelijke politiek, stevige wethouders digitale zaken worden aangesteld.