Het plan van de Leidse gemeenteraadsleden kwam niet uit de lucht vallen. Toen in juni vorig jaar de raad een plek voor het klimaat opeiste in het integrale veiligheidsplan, werd kort daarna de klimaatnoodtoestand uitgeroepen. Net als steden als Amsterdam, Utrecht en Groningen gaf de Leidse raad hiermee een signaal af dat het Leidse college beter z’n best moet doen om inwoners bij een klimaatramp te beschermen.
Kort na beide moties lezen Laura Delver (Partij voor de Dieren) en Annelies van Vark (CDA) op de opiniepagina van de Volkskrant een pleidooi voor de herintroductie van de Bescherming Bevolking (BB). Deze civiele organisatie werd ooit in de Koude Oorlog opgericht om de bevolking bij oorlogsdreiging te helpen. Maar na een reorganisatie van de rampen­bestrijding in 1986 werd de BB opgeheven. Inmiddels schreeuwt de klimaatcrisis om ­herintroductie van de BB, betogen ­docent verpleegkunde Annemarie Bergsma en klimaatonderzoeker Jaap van der Stel. Een goed plan, vinden Van Vark en ­Delver.
In de Volkskrant zien de ­opinieschrijvers twee taken weggelegd voor de nieuwe BB. Ten eerste kan de organisatie worden ingezet bij nood- en evacuatieplannen, het aanleggen van centrale nood­voorraden en het in gang zetten van waarschuwingssystemen. Daarnaast heeft de BB de potentie om lokale activiteiten rondom milieu en klimaat op te starten. Denk aan wijken vergroenen tegen ­hittestress, het aanleggen van wijkmoestuinen en -voedselbossen en bijvoorbeeld het faciliteren van kringloopinitiatieven en groene mobiliteit.

Vacuüm

Met dat laatste onderdeel, zegt Laura Delver van de Partij voor de Dieren, is Leiden al volop bezig. ‘Ik denk dat we met klimaatadaptatie als stad vooroplopen.’  De duurzame wijkvernieuwing loopt in Leiden best goed, vult Annelies van Vark (CDA) aan. Maar als het gaat om een grootschalige klimaatramp of crisis bevindt de hulpverlening zich in een soort vacuüm. ‘Je moet een netwerk hebben tot in de haarvaten van de Leidse wijken, dat dan gelijk in actie kan ­komen.’ 
De twee dienden een motie in voor een vrijwillige hulpverleningsorganisatie bij (natuur)rampen en crises, die door de raad werd aangenomen en door burgemeester Peter van der Velden werd omarmd.
‘Dit plan is echt ontstaan vanuit een ­persoonlijke zorg’, zegt Delver. ‘Als ik kijk naar de mogelijke klimaatgerelateerde rampen die op ons afkomen, zie ik dat we daar als samenleving nog niet klaar voor zijn.’ Volgens Delver ontbreekt het nog aan een connectie op straatniveau. ‘Mensen die in een noodsituatie echt kunnen bijspringen bij het regelen van het verkeer, het evacueren van mensen en het opzetten van grootschalige noodlocaties.’ 
Hoewel de klimaatcrisis de primaire ­aanleiding vormde voor de motie, ­hebben Delver en Van Vark ook andere crises voor ogen. Van Vark: ‘Denk aan een moedwillige verstoring van de elektriciteitsvoorziening of de drinkwatervoorziening door kwaadwillenden.’

Noodvoorraden

‘In early warning van klimaatrampen zijn we in Nederland best goed’, vult Van Vark aan. ‘Het is de early action waaraan het nog schort. Dat terwijl hulpverlening door de overheid bij een omvangrijke ramp of crisis tijd nodig heeft om op gang te komen en iedere inwoner geacht wordt zich de eerste 72 uur na een ramp of crisis zelf te kunnen redden.’ 
Inderdaad is praten altijd makkelijker dan de handen uit de mouwen steken, reageert Pieter van Gelder. Hij is hoog­leraar veiligheidskunde aan de TU Delft. De gemeenteraadsleden hebben volgens hem een punt wanneer ze stellen dat de brandweer, politie en andere hulpdiensten handen tekort zullen komen bij een grootschalige klimaatramp. ‘Maar voor extra handjes bij rampsituaties denk ik toch in eerste instantie aan het leger.’

Het gevaar is groot dat partijen elkaar anders voor de voeten gaan lopen

Goede regie

Goede regie is cruciaal bij grootschalige rampen. Als het aan Van Gelder ligt, blijft daarbij de bal bij de overheid ­liggen. ‘Het gevaar is groot dat partijen elkaar anders voor de voeten gaan lopen, dubbel werk uitvoeren of dingen missen.’ Op lokaal ­niveau is er bovendien het Rode Kruis, ‘een rijdende trein waarbij ik eerder zou aansluiten’.  Hij doelt op het onderdeel Ready2Help, het flexibele burgerhulp­netwerk met meer dan honderdduizend vrijwilligers dat wordt opgeroepen ­wanneer er extra ­handen nodig zijn. 
Het Rode Kruis beschikt bovendien over de benodigde ervaring op het gebied van coördinatie en communicatie. Voor het beheer van noodvoorraden ­zijn lokale supermarkten een logische partner. Van Gelder: ‘Dat zijn gewoon de plekken waar alles binnenkomt.’ 
Bij grote rampen voorziet hij bovendien risico’s voor de vrijwilligers van een moderne BB. ‘Zij zullen eerst hun eigen familie in veiligheid willen brengen voordat ze toekomen aan de mensen in de straat.’ 
Interessant dat Pieter van Gelder voor extra handjes in eerste instantie aan het leger denkt, zegt Delver. ‘Annelies en ik werken allebei bij Defensie, Annelies als burger en ik als marine­officier. Wij zien de moderne BB juist als een onmisbare aanvulling, omdat ­militairen getraind zijn om te opereren in de volle breedte van het geweldsspectrum. Dat zijn niet zomaar “handjes”.’
Een moderne BB kan volgens de raadsleden juist professionals ontlasten door een schakel te vormen tussen inwoners en hulpverleners. Delver: ‘Zij zijn de ogen en oren in de wijken, dat kan ook Ready2Help niet bieden.’

Straatniveau

Deskundige Van Gelder ziet voor een moderne BB meer in de tweede taak waarover in het opiniestuk wordt gerept: het faciliteren van groene mobiliteit, het stimuleren van hernieuwbare energiebronnen en het stimuleren van concrete samenwerking met buren en wijkbewoners. ‘Dat sluit ook aan bij de huidige ontwikkeling met burgerparticipatie.’  Een BB nieuwe stijl speelt wat hem betreft vooral een rol bij de ‘sluipende trends’, de lokale ongemakken die ontstaan door klimaatverandering. ‘Denk aan het ondersteunen van ouderen die last hebben van de hitte en het leegpompen van tunnels na extreme regenval. Dat zijn taken die goed door deze vrijwilligers kunnen worden op­gepakt.’  
Al plaatst hij ook daarbij een kant­tekening. Door vergrijzing in de samen­leving is het vinden van vrijwilligers geen sinecure, bovendien ziet niet iedereen het klimaat als een urgent probleem. ‘Veel Nederlanders maken zich meer zorgen over het halen van het einde van de maand dan over het einde van de wereld.’ Hooguit de grote steden zullen gemakkelijk vrijwilligers voor een ­moderne BB kunnen werven. ‘Aan de verkiezingsuitslag zie je dat de prioriteit voor veel Nederlanders elders ligt. Bij de zorg, het woningtekort en de migratiestromen.’
Aan Ready2Help, de vrijwilligersorganisatie van het Rode Kruis, hebben de twee Leidse raadsleden ook gedacht, evenals buurthuizen en actieve wijkverenigingen. De partijen kunnen elkaar alleen maar versterken, denken Delver en Van Vark, die alle bestaande initiatieven beter willen verknopen. De meerwaarde van een moderne BB is juist dat zij op straatniveau kan worden ingezet.

De vraag is niet of maar wanneer we met een natuurramp te maken krijgen

Hevige sneeuwval

De Leidse waarnemend burgemeester ­Peter van der Velden ziet zelfs een ­grotere rol voor de nieuwe BB dan alleen Leiden. Hij gaat in januari in gesprek met de Veiligheidsregio Hollands Midden. De twee raadsleden zien al voor zich dat het plan verder in het land wordt uitgerold. ‘Het zou mooi zijn als de VNG daarin een voortrekkersrol neemt’, zegt raadslid Van Vark.
Van Vark en Delver hebben ook al gesprekken gevoerd met een civiele hulp­organisatie in de VS. Daar beschikken ­Community Emergency Response Teams (CERT’s) over een nooduitrusting waarmee ze buren bij een ramp direct kunnen helpen. Toch is de situatie in Nederland niet goed vergelijkbaar met de VS, merkt hoogleraar Van Gelder op. ‘De cultuur is daar anders, men is bereid tot veel grotere risico’s, daardoor is er minder aandacht voor preventie. New Orleans had een waterkeringssysteem dat gemiddeld eens in de vijftig jaar kon falen. Terwijl dat bij ons eens in de tienduizend jaar is. Als het misgaat, ruimen ze het in de VS later op.’
Ondanks deze cultuurverschillen heeft Van Vark veel van het gesprek met het team opgestoken. In Amerika gaan inwoners er minder vanuit dat de overheid alles voor ze oplost, zegt ze. ‘Wat dat betreft zijn we in Nederland verwend geraakt. Of hebben we gewoon niks meegemaakt in het recente verleden.’
Kijk naar de hevige sneeuwval in ­grote delen van Europa, de recente aanhoudende regen, de droogte van afgelopen zomer, zegt Delver. ‘De vraag is niet of maar wanneer we met een natuurramp te maken krijgen. Dan wil je gewoon voorbereid zijn.’