Twintig jaar geleden merkte Huib van Olden, destijds curator, voor het eerst wat schulden met mensen doen. Curatoren moesten in die tijd aanwezig zijn bij woningontruimingen om nog een aardig prijsje voor de inboedel te maken. Hij herinnert zich een ontruiming in de Schilderswijk in Den Haag, waar hij op de fiets naartoe was gegaan. ‘Zulke huisuitzettingen waren zeer ongemakkelijk, je voelde de schaamte, het verdriet en de ellende. De impact van armoede is zo groot. Maar er was ook woede en frustratie, bleek toen ik mijn fiets na afloop terugvond met twee lekke banden.’
Van Olden (CDA) is nu wethouder in ’s-Hertogenbosch en verantwoordelijk voor de schuldhulpverlening. ‘Als curator kwam ik in beeld als het eigenlijk te laat was, in deze functie kan ik mensen en bedrijven proberen te helpen voordat de schulden zo hoog zijn opgelopen dat er geen uitweg meer is.’ Hij gelooft daarbij heilig in vroege signalering, waar ’s-Hertogenbosch al in 2016 mee is gestart. ‘Met woningbouwcorporaties, zorgverzekeraars, energiemaatschappijen en het waterbedrijf hebben we afgesproken om signalen over achterstanden bij elkaar te brengen, zodat waar nodig snel kan worden gehandeld vanuit een integrale aanpak.’ 

Sociale gezicht
Overheidsinstanties tonen zich in deze tijd coulant jegens mensen met schulden, blijkt uit een recent onlineonderzoek van Flanderijn onder 175 creditmanagers. Ze passen veelal uitstel van betaling toe. Nu tonen overheden dus hun sociale gezicht, maar hoe is dat normaliter? Gaan gemeenten koste wat kost achter hun geld aan bij wanbetalers of proberen ze samen met andere schuldeisers hun inwoners een uitweg uit de financiële ellende te bieden? Dat laatste lijkt in ieder geval eenvoudiger in gemeenten die zelf het voortouw hierin nemen en schuldhulpverlening niet uitbesteden maar zelf doen. 

Lokale overheden kunnen de schuldhulpverlening aan burgers en bedrijven uitbesteden of binnenshuis houden. ’s-Hertogenbosch doet het zelf. Schuldhulp organiseren vanuit één overheidsloket kan volgens Van Olden veel voordeel opleveren, met als belangrijkste resultaat een efficiënte informatie-uitwisseling tussen de verschillende diensten. Daardoor komen mensen met schulden sneller in het vizier en kunnen ze en eerder en accurater hulp krijgen. Ook kunnen gemeenten op die manier beter sturen in de samenwerking met schuldeisers, zoals nutsbedrijven, zorgverzekeraars en woningcorporaties. 
Van Olden streeft ernaar grip op de hele keten te krijgen. Daarvoor is het EHBG-loket opgericht (Eerste Hulp bij Geldzaken). ‘Hier kunnen we mensen die bijvoorbeeld geen recht op een uitkering hebben, maar wel een hulpvraag, direct bij de lurven grijpen. Voorheen werden ze in zo’n geval bij het loket van de sociale dienst naar huis gestuurd met het advies een afspraak te maken bij een andere afdeling van de gemeente om te praten over hulpregelingen. Die afspraak kwam er echter bijna nooit. Schaamte en gebrek aan kennis bij wie en waar ze moesten zijn, weerhield de meeste mensen daarvan. Nu kunnen we ze letterlijk op dezelfde locatie direct koppelen aan een ambtenaar die ze verder kan helpen met hun financiële problemen. In 2019 leidde dit tot 3249 hulpaanvragen, waar er voorheen misschien 25 tot 30 per maand via de wijkvertegenwoordigingen binnenkwamen.’

Korte lijntjes 
Ook Amstelveen houdt de schuldhulpverlening in eigen hand. ‘Het werkt, omdat de lijnen kort zijn’, vertelt wethouder Marijn van Ballegooijen (PvdA). ‘De kracht van de schuldhulpverlening in Amstelveen is dat we integraal werken. De afdelingen die gaan over terugvordering, uitkeringen en bijzondere bijstand zitten in Amstelveen ambtelijk bij elkaar. Dat is in eerste plaats fijn voor de mensen die met financiële problemen kampen. Ze hoeven maar één keer hun verhaal te vertellen, hebben één aanspreekpunt en komen meteen op de goede plek terecht.’ Ook voor de gemeente zelf werkt het goed, omdat informatie sneller gedeeld kan worden en mensen daardoor sneller worden geholpen. 

De impact van armoede is zo groot

Daarbij gaat het volgens de wethouder niet alleen om mensen met grote schulden, maar ook om extra steun vanuit het potje bijzondere bijstand. Juist deze groep wil Van Ballegooijen beter in het oog krijgen. ‘Als gemeenten kennen we de burgers met een bijstandsuitkering, maar van een grote groep werkende minima weten we niets. Terwijl dat financieel wel een kwetsbare groep is, meestal zonder buffer, en vaak met losse arbeidscontracten of meerdere losse banen. In tijden van corona kunnen ze van krap bij kas snel in de schulden raken.’ Van Ballegooien wil dat met zijn team zo veel mogelijk zien te voorkomen. 

Stress verminderen
Door er snel bij te zijn, kunnen ze de stress bij de mensen proberen te verminderen, hun schulden klein houden, oplopende incassokosten vermijden, maar mensen ook wijzen op wat er allemaal mogelijk is door bijvoorbeeld een betalingsregeling af te spreken met de zorgverzekeraar. ‘Bij veel mensen helpt het al enorm als ze overzicht krijgen van hun financiële situatie en hun administratie weer op orde komt’, aldus Van Ballegooijen. 

Saneringsovereenkomst
Als de financiële problemen te groot zijn om op korte termijn op te lossen, volgt het traject van schuldhulp. In de meeste gevallen proberen gemeenten een akkoord te sluiten. Van Ballegooijen: ‘Wij bellen alle schuldeisers, stellen als gemeente een regeling voor en brengen in beeld wat de aflossingscapaciteit is van de betreffende persoon. Daar rolt dan over een periode van drie jaar een bedrag uit, een percentage van de totale schuld. De rest moet worden kwijtgescholden. Schuldeisers gaan vaak akkoord, anders zijn ze sowieso hun geld kwijt. Maar een saneringsakkoord lukt alleen als alle schuldeisers meewerken.’ 
Zo’n saneringsovereenkomst biedt veel voordelen. Schuldeisers worden in een keer afbetaald, ook de gemeente zelf. Voor de schuldenaars blijft het overzichtelijk, zij hoeven alleen de gemeentelijke kredietbank af te betalen. ‘Voor de gemeente vormt zo’n krediet wel een extra risico, maar dat nemen we graag’, zegt Van Ballegooien. Ook werkt Amstelveen nu aan een schuldhulpregeling voor zelfstandigen. Zelfstandigen hebben een variabel inkomen en daarom is het moeilijker vast te stellen wat zij maandelijks af kunnen betalen. Reden voor gemeentelijke kredietbanken om zelfstandigen uit te sluiten van een saneringskrediet. Nu worden die in Amstelveen verstrekt vanuit de regeling Besluit bijstandverlening zelfstandigen (Bbz), waarbij de gemeente dan wel risicodrager wordt. 
Voor personen die door de uitbraak van het coronavirus dieper in de problemen zijn gekomen, heeft Van Ballegooijen een noodfonds in het leven geroepen van 50.000 euro. Schuldhulptrajecten lopen meestal drie jaar. Voor mensen die het nu even niet lukt om de maandelijkse afbetaling te verrichten, is er tijdelijk wat extra steun in de vorm van een kleine gift. ‘Als we dat niet doen, komt hun afbetalingsregeling in gevaar en kunnen schuldeisers alsnog het hele bedrag opeisen. Dan kun je weer van voren af aan beginnen.’

Beter samenwerken
NIBUD-directeur Arjan Vliegenthart, voormalig SP-wethouder in Amsterdam, heeft lof voor de wijze waarop Amstelveen en ’s-Hertogenbosch de schuldhulpverlening aanpakken. Andere gemeenten zouden hun voorbeeld moeten volgen. ‘Gemeenten die zich proactief opstellen, de mensen met schulden snel in het vizier hebben, met hen in contact treden, begrip tonen en aangeven het samen op te willen lossen, zijn goed op weg.’ Helaas wordt er in zijn ogen nog te veel geëxperimenteerd. Vliegenthart: ‘Aan initiatieven is geen gebrek, er wordt veel energie in gestoken, maar de resultaten zijn wisselend. Gemeenten zouden veel meer van elkaar kunnen en moeten leren, ze moeten overgaan naar de bewezen praktijk en niet allemaal zelf iets verzinnen. Als gemeenten eenzelfde werkwijze hanteren, kunnen ze voor het gros van de schuldenaars met enkelvoudige financiële problemen pakketafspraken maken met landelijke energie- en zorgpartijen. Die kun je in een keer aan je binden en dan hoef je voortaan niet voor elke persoon die in de schuldhulpverlening terechtkomt opnieuw afspraken te maken. Voor het kleine percentage mensen met meervoudige problematiek blijf je dan als gemeente maatwerk leveren. Dat levert iets minder gemeentelijke beleidsvrijheid op, maar wel veel meer effectiviteit.’ 
Vliegenthart vreest dat door de coronacrisis de vooruitgang die de afgelopen jaren is geboekt, in gevaar komt. Het is daarom volgens hem zaak om ook nu door te gaan op de ingeslagen weg. ‘Het wordt een ongelooflijke klus, het aantal mensen met financiële problemen zal zeker toenemen. Aan de andere kant hoop ik dat het taboe rond schulden er een beetje vanaf gaat. Het is niet altijd je eigen schuld, kijk maar naar het virus dat nu rondwaart en zoveel ellende veroorzaakt.’