Op basis van de Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg neemt burgemeester Reinie Melissant van Gorinchem regelmatig een crisismaatregel waarmee iemand maximaal voor drie dagen verplicht wordt opgenomen. Het uitgangspunt van de wet is of iemand een gevaar voor zichzelf en/of zijn de omgeving vormt. ‘Een crisismaatregel is een behoorlijke ingreep in de persoonlijke vrijheid van mensen’, zegt Melissant. ‘Achter elke crisismaatregel gaat een morele vraag schuil. Ontneem ik de ander terecht zijn of haar vrijheid? Het is daarom belangrijk om consciëntieus met deze vraag om te gaan. Burgemeesters baseren zich daarbij op informatie van een psychiater. Maar wat zijn goede vragen om te stellen om een completer beeld van de werkelijkheid te krijgen?’

Weet u wel wat u mij aandoet als u een crisismaatregel neemt?

Verklaart dat deze opmerkelijke stap? U heeft ook een drukke baan.
‘Om te weten wat er leeft en speelt, verkeer ik regelmatig op de werkvloer en in de stad. Het is onderdeel van mijn bestuurlijke stijl van werken. Het is niet moeilijk van vergadering naar vergadering te gaan, een receptie mee te pakken en jezelf voor te houden flink bezig te zijn met het oplossen van maatschappelijke vraagstukken. In essentie weet je dan niet waar het over gaat. De wekelijkse politieoverleggen bijvoorbeeld zijn belangrijk, maar het is ook goed af en toe met de wijkagent te praten. Dan hoor je verhalen die je anders niet hoort. Zo reed ik tijdens de jaarwisseling mee in een politiebus. Er kwam een melding binnen van een verwarde vrouw in pyjama die op straat liep. Eenmaal in de bus wilde ze weten wie ik was. Daarna stelde ze dé vraag: weet u wel wat u mij aandoet als u een crisismaatregel neemt? Dat kwam binnen. Die vraag liet me niet meer los. Ik kon alleen antwoord krijgen op die vraag door stage te lopen op een high intensive care-afdeling bij een GGZ-instelling. Maar ja, dan moest ik dat wel doen in het kader van een opleiding Verpleegkunde.
‘Tijdens de coronacrisis vielen allerlei burgemeestersverplichtingen weg, waarop ik besloot de opleiding te volgen via een versneld traject. Dat bleek haalbaar met enkele uren doordeweeks, de complete weekenden en een groot deel van de vakanties. En dat drie jaar lang.’

Kreeg u dé vraag beantwoord?
‘Ik wilde oprecht weten wat er nu precies gebeurt als ik een crisismaatregel neem. Wat zijn goede vragen die een burgemeester dan kan stellen? Zeker wanneer ik twijfel of iemand wel thuishoort in een gesloten instelling. Ik heb ervaren dat de professionals consciëntieus omgaan met hun afwegingen voordat ze een burgemeester bellen. Dan hebben ze echt een groot aantal zaken al afgewogen. Psychiaters geven overigens aan het prettig te vinden dat burgemeesters kritische vragen stellen. Dat houdt ze scherp als beroepsgroep. De mensen die daar werken, van de psychiaters, verpleegkundigen tot sociaal werkers, verdienen wat mij betreft allemaal een lintje vanwege de complexe omstandigheden waaronder ze hun werk moeten doen. Ik heb daar geen enkel mens gezien waarbij ik twijfelde of die wel gedwongen opgenomen had moeten worden. Voorheen dacht ik dat wijsheid bestond uit het verzamelen van zo veel mogelijk kennis en informatie. Deze hele zoektocht leerde me dat het minstens zo belangrijk is mensen op een empathische wijze te begrijpen. Het vermogen om te begrijpen wat de ander doormaakt. Als je die twee zaken bundelt, kun je veel betere besluiten nemen.’

Het is belangrijk om mensen op empathische wijze te begrijpen

Werkt de zorgverlening in praktijk anders dan de papieren werkelijkheid voorspiegelt?
‘Ik heb ook stage gelopen in de thuiszorg tijdens de coronapandemie. Dat heeft me veel gebracht. Ik was niet alleen afhankelijk van bestuurlijke informatie, maar deed ook vanuit de praktijk de nodige informatie op. De werkelijkheid strookt niet altijd met datgene wat je bestuurlijk hoort. Datzelfde geldt voor mijn ervaringen tijden de stage in de geriatrische revalidatiezorg. Ook daar zag ik elementen uit de systeemwereld botsen met wat er werkelijk gebeurt. We creëren en stimuleren heel veel aanbod, zowel beroepsmatig als vrijwillig, vanuit het sociaal domein. We gaan er allemaal vanuit dat het sociale netwerk de rest opvangt. Maar er zijn mensen die geen sociaal netwerk hebben. Daardoor ontstaan schrijnende situaties. Belangrijke doktersafspraken worden vanwege het ontbreken van vervoer gemist, waardoor iemand niet de zorg ontvangt die nodig is. Een onderbroek wordt meerdere dagen gebruikt, want er is niemand die de was doet. En dat terwijl we zoveel zorgvoorzieningen hebben. Deze situaties zijn te voorkomen. Ergens zijn we de verbinding tussen vraag en aanbod op bepaalde plekken kwijtgeraakt.’

Kunt u met de geleerde lessen die kloof tussen de systeemwereld en echte wereld beter overbruggen?
‘Ik las onlangs dat 70 procent van de mensen zender is en slechts 30 procent vragensteller. Het is ongelofelijk belangrijk om goede vragen te durven stellen. Zeker als bestuurder. Want wie gezag heeft, draagt grote verantwoordelijkheden en acties hebben grote effecten. Waarom is het dan zo moeilijk om vragen te stellen? Omdat je dan erkent dat je het niet weet. Je stelt je kwetsbaar op. In de functieprofielen van bestuurders gaat het altijd over verbinding. 
Daarvoor is het essentieel om de juiste vragen te stellen. Die heb je keihard nodig om de ander goed te kunnen zien en te begrijpen. Het stellen van een vraag is een krachtige daad die leidt tot wijsheid. Ik vind dit de essentie van ons bestuurlijke vak. Soms zijn gesprekken best spannend. Als je echter de ander oprecht wilt horen en begrijpen, dan voelt die ander dat. Vervolgens kan het dan zo zijn dat je er op de inhoud niet uitkomt, maar dat je toch op een hartelijke manier uit elkaar gaat en wordt bedankt voor het goede gesprek.’

De werkelijkheid strookt niet altijd met datgene wat je bestuurlijk hoort

Zijn burgemeesters überhaupt toegerust om een besluit tot verplichte opname te nemen?
‘Rond de invoering van de Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg zijn de nodige bijeenkomsten georganiseerd. Daar ging het grotendeels over de vraag wie wat wanneer moet doen en hoe de hoorplicht te organiseren. Vanuit de systeembenadering dus. Het gaat echter over mensen. Dat vraagt om empathie, de bereidheid anderen te willen begrijpen. Het bouwen van systemen is concreet en gebaseerd op logica. We vergeten daarbij vaak de mens. Heel veel systemen zijn eigenlijk vanuit gestold wantrouwen bedacht. We zouden veel meer vanuit de mens moeten redeneren. Een goed bestuurder stelt zijn hart open voor de mensen om hem heen. Stel je de mens centraal, dan kan het niet anders dat je in combinatie met de kennis die je hebt wijze besluiten neemt.’

Kun je empathie aanleren?
‘Deels wel. Mijn afstudeeropdracht handelde over empathie bij verpleegkundigen en artsen. Uit vakliteratuur blijkt dat de ingezette therapieën veel effectiever werken bij patiënten die hun behandelaars en verzorgers als empathisch ervaren. Empathie vergroot de effectiviteit van je handelen. De resultaten worden beter. Het goede nieuws is dat empathie deels valt te leren, dat heb ik ook onderzocht. Natuurlijk heeft de ene mens hier van nature meer aanleg voor dan de ander. Er zit variatie in de mate van nieuwsgierig en geïnteresseerd zijn in een ander. Je zult er moeite voor moeten doen. Ik zie gelukkig veel collega’s om mij heen die daar mee bezig zijn. Die proberen de ander te zien en te begrijpen. Ga daar vooral mee door, want het is essentieel om een betere bestuurder te worden. Dat straalt ook af op medewerkers. Ik stel hen vragen, zij komen bij mij met vragen. Bijvoorbeeld over oplossingen die niet altijd binnen het systeem liggen. Ze willen daar gemotiveerd van af kunnen wijken om tot de beste oplossing voor een inwoner te komen. En dat is wat ik bedoel met de mens centraal stellen.’