Broekheurne, een afwisselend landelijk gebied met boerderijen, landgoederen en woonhuizen, is de eerste gebiedsaanpak waarmee de gemeente werkt in haar lokale Visie landelijk gebied, verklaart Gerbrand Naeff, gemeentelijk coördinator voor het gebiedsproces. Op het landelijk gebied komen diverse opgaven af. Een gebiedsgerichte aanpak wordt als ‘noodzakelijk ervaren’ om al die opgaven met de bewoners en ondernemers aan te pakken. ‘Dat vraagt om een slingerend zoekpad, niet om een strakke planning naar het doel.’
Directe aanleiding om in Broekheurne gebiedsgericht van start te gaan, was het initiatief voor een zonneveld. De lokale Energievisie en Visie landelijk gebied verordonneren dat de aanleg van een zonneveld groter dan twee hectare niet geïsoleerd, maar in breder perspectief in een groter gebied wordt aangevlogen. Naeff: ‘Zo’n zonneveld heeft een enorme impact, daarbij ontstaan ook kansen en mogelijkheden om het gewoon beter aan te pakken. Deze werkwijze blijkt in de afgelopen twee jaar dat we bezig zijn inderdaad waardevol te zijn. Bij het bekend worden van de plannen voor een zonneveld hing het gebied een dag later vol met spandoeken. Nu is zowel de oppervlakte van het zonneveld als het draagvlak fors toegenomen. Intussen ontstaan steeds meer activiteiten met de uitvoering van het Provinciaal Programma Landelijk Gebied (PPLG). Dat geeft ook aanleiding om die brede aanpak echt inhoud te gaan geven.’

Gebiedsregisseur
Het gebiedsproces startte in 2021 met een verkenning in opdracht van de gemeente, buurtkring Broekheurne en de Stichting voor Duurzame Plattelandsontwikkeling Enschede Stawel. Het traject wordt een dezer dagen afgerond met de uiteindelijke Gebiedsagenda. Naast het duurzaam opwekken van energie waarmee het allemaal begon, zijn na gesprekken in het gebied ook de thema’s leefkwaliteit/recreatie en landbouw/natuur als combinaties op de kaart gezet.
Erik Back is ingehuurd als onafhankelijk gebiedsregisseur. Hij zorgt met zijn kernteam voor input van de agenda. Zijn opdracht: kijk breder in het gebied en ga met bewoners in gesprek. Die gesprekken voert hij letterlijk aan de keukentafel, samen met de omgevingsmanager. Door die combinatie ontstaan meer persoonlijke gesprekken met bijvoorbeeld een echtpaar op een boerderij. ‘Dat werkt heel sterk als je ziet wat er in een jaar tijd kan gebeuren.’

Redeneer niet vanuit polarisatie, partijpolitiek en stokpaardjes

Zo kwamen beiden in gesprek met een agrariër die zijn bedrijf langzaam had uitgebouwd. De ondernemer was trots op wat hij door hard werken had bereikt. Tijdens de ontmoetingen kwamen zaken als bedrijfsopvolging, de duurzaamheidsthema’s en het stikstofprobleem ter sprake. Ook kwamen vragen op over het goede evenwicht tussen de kwaliteit van leven en hard werken. ‘Dat lijkt heel ingewikkeld, maar aan de keukentafel kom je tot diepere persoonlijke inzichten. Ik geef daarbij objectief en zo onafhankelijk mogelijk informatie waardoor mensen vertrouwen krijgen en zelf de afweging kunnen maken.’
Hoe de keuze van de ondernemer ook uitpakt, Back noemt het ‘prachtig’ dat er open over de complexe opgaven van het PPLG, waaronder extensiveren voor stikstofreductie, kan worden gesproken – en gelijktijdig over participeren in een zonneweide. ‘Maar misschien nog veel belangrijker: door dit gesprek ontstaat ook een dialoog over de kwaliteit van leven. Dat is echt prachtig om te zien.’

Twentse mores
Bewust is gekozen voor een gebiedsregisseur die geen binding heeft met een van de opdrachtgevers of met een speciaal onderwerp. ‘Het helpt wanneer de mensen die in het gebied rondlopen de taal letterlijk en figuurlijk verstaan’, vertelt Rob Engbers, ambtelijk opdrachtgever voor de gebiedsgerichte aanpak. ‘Erik Back heeft ook nog eens zelf een boerenbedrijf. Je moet de Twentse mores snappen, dat schept eerder vertrouwen.’
Volgens Engbers kan de gebiedsregisseur prachtige resultaten van onderop bereiken. Dat is wat Enschede betreft ook de enige manier waarop de overheid met deze ingrijpende processen hoort om te gaan. Daar zal vanuit het Nationaal (en Provinciaal) Programma Landelijk Gebied rekening mee moeten worden gehouden. ‘Als een boer besluit minder koeien te houden en deel te nemen aan een zonneveld, dan levert dat veel stikstofwinst op. Al die resultaten kun je in zo’n gebiedsproces optellen om de doelen te halen.’
Engbers wijst op het risico dat het rijk via zijn nationale programma bedrijven opkoopt en die uit het gebied trekt. Het rijk heeft dan misschien wel wat bereikt als het om een piekbelaster gaat, maar de leefbaarheid en toekomstbestendigheid van het gebied zijn daar niet mee geholpen. ‘Dan kom je niet op de juiste schaal tot deze mooie verbindingen. Laat ons als gemeente zakendoen met de provincie. Wij organiseren wel de gebiedsprocessen. We laten met Broekheurne concreet zien dat de gemeente dat kan.’
‘We hebben het proces zo ingericht dat inwoners ook echt een stem hebben via de keukentafelgesprekken en gebiedsbijeenkomsten’, vult gebiedsregisseur Back aan.

Aan de keukentafel kom je tot diepere persoonlijke inzichten

Participatie
Participatie speelt een grote rol bij de manier waarop Enschede de gebiedsgerichte aanpak uitrolt, zegt Naeff. De gemeente kent vijf trappen van participatie. In Broekheurne wordt gewerkt met co-creatie, de op een na hoogste trap. ‘De gemeente zet daarbij een stap terug en is terughoudend. Bewoners en ondernemers krijgen de ruimte om zelf plannen te maken.’
Wethouder Niels van den Berg (Burgerbelangen Enschede) heeft zowel duurzaamheid en landelijk gebied als participatie in portefeuille. Een geweldige combinatie, zegt hij, gezien de gemeentelijke inzet op de gebiedsgerichte aanpak. ‘Vanuit mijn politieke achtergrond is de hoge positie die participatie op de agenda van de coalitie heeft extra belangrijk. Onze inwoners actief betrekken bij het proces en ook echt een stem geven, daar gaat het om.’
De wethouder tekent daarbij wel aan dat het een utopie is dat je met gerichte participatie iedereen blij kunt maken. Er zal altijd sprake zijn van conflicterende belangen. ‘Die moet je op tafel krijgen zodat er over gesproken wordt. Met de juiste balans en aandacht voor alle belanghebbenden.’
Met een Twents bescheiden knipoog geeft de wethouder aan dat Enschede niet ver is, Enschede is verder. ‘Ook voor ons is dit een nieuw proces waaraan zowel de gemeentelijke organisatie als de politiek moet wennen. De kunst van het loslaten, keuzes overlaten aan de samenleving. Uiteindelijk heeft de raad natuurlijk de finale stem. Rijk en provincies horen gemeenten hun werk te laten doen. Gun ons de tijd en ruimte voor deze gebiedsprocessen.’

Boel nog niet voor elkaar
Lastig bij de keus om dit soort processen van onderop uit te werken, is dat de andere overheden ‘plat gezegd’ de boel nog niet voor elkaar hebben qua kaderstelling, aldus Engbers. Zo is bij de Kaderrichtlijn Water bijvoorbeeld nog steeds niet duidelijk wat de breedte van de bufferzone langs beken wordt. ‘Wij proberen dat zo pragmatisch mogelijk op te lossen, met het waterschap en de provincie dichtbij.’
De conceptgebiedsagenda wordt in mei wel voorgelegd op het provinciehuis. De vraag daar is of die past binnen het PPLG, zegt Engbers. ‘Rijk en provincie horen vertrouwen te geven aan degene die het gebiedsproces draait. Stel budget beschikbaar, want dit zijn kostbare processen. Laat aan de gemeente zelf over hoe die te werk gaat.’

Andere grondhouding
Bij deze processen geldt een andere grondhouding. Die ziet Back nog niet terug bij het rijk, wel bij Enschede en de provincie. Alles staat of valt met vertrouwen. ‘Voor deze reis geldt echt dat de overheid vertrouwen aan het gebied geeft en even afwacht. Zorg dat er een bandbreedte in de kaderstelling zit. Met ruimte kun je wat masseren en zaken inwisselbaar maken. Misschien haal je daarmee in het ene gebied de doelstelling heel ruim en in een ander gebied niet helemaal.’
Back adviseert ook de tegenstellingen weg te halen door bijvoorbeeld landbouw en natuur in samenhang op te pakken. ‘Redeneer niet vanuit polarisatie, partijpolitiek en stokpaardjes. Ga naar het gebied toe en zorg dat ter zake kundige vertegenwoordigers de gesprekken voeren in een vertrouwelijke setting. Dan kan de wereld er zomaar nog mooier gaan uitzien. Het gaat om de verbinding met bewoners. Dat is de reis die we maken. Een nieuwe manier van werken tussen de overheid en gebieden, landelijk en stedelijk.’