Minister Mark Harbers verwoordde het in november prachtig in een brief aan de Tweede Kamer: ‘Door water en bodem sturend te laten zijn in de ruimtelijke ordening, kunnen we in Nederland ook in de toekomst met een ander en grillig klimaat blijven leven, wonen en werken’. Als waterschapper ben ik erg blij met deze uitspraak, al voelt het wel een beetje als oude wijn in nieuwe zakken.
In december 1998 verscheen de vierde Nota Waterhuishouding en werd een ‘lagen-benadering’ geïntroduceerd. Hierbij zou water een laag van betekenis zijn, een laag waarmee nadrukkelijk rekening gehouden zou moeten worden bij de ruimtelijke inrichting van Nederland en de keuze van bouwlocaties. En indien de locatiekeuze vanuit het perspectief van waterbeheer niet optimaal zou zijn, zouden aanvullende inrichtingsmaatregelen genomen moeten worden. De ‘watertoets’, uitgevoerd door de waterschappen, werd geïntroduceerd als instrument om te beoordelen of in plannen van andere overheden aan dit principe afdoende invulling werd gegeven. Doordat destijds de bestemmingsplannen pas definitief konden worden vastgesteld na tussenkomst van de provincie, zou de watertoets ook een stevige positie krijgen in de ruimtelijke planvorming.

Complexe puzzel
Dat klonk erg mooi, maar helaas verviel dit stelsel nogal eens tot het controleren of de procedure adequaat was doorlopen. Er werd voorbijgegaan aan de vraag of er daadwerkelijk iets was gedaan met de bevindingen vanuit de watertoets. De vraag is ook of de ambities van de watertoets reëel waren. Als een gemeente komt tot een integraal voorstel waarbij water één van de facetten is, is het een onbegonnen klus om een nieuwe integrale keuze af te dwingen. Daarom werd er destijds door een aantal waterbeheerders geïnvesteerd in waterkansenkaarten, waarbij proactief waterbelangen konden worden meegegeven bij aanvang van ruimtelijke ontwikkelingen. 

De vraag is ook of de ambities van de watertoets reëel waren

Hoewel dat mooi klinkt, hield het onvoldoende rekening met de complexe ruimtelijke puzzel die gemeenten hebben op te lossen en waarbij ook nog een sluitende grondexploitatie vereist was. Via de watertoets werd het watersysteem iets te veel benaderd vanuit een randvoorwaardelijke en statische grootheid. Hiermee zou een groot deel van het ruimtelijke areaal onbruikbaar worden voor andere functies, zeker in laag Nederland waar nu de woningbouwopgave nog nooit zo groot is geweest.

Maakbaarheid
Wat nu, nu de praktijk ons leert dat klimaatveranderingen ons dwingen te erkennen dat er grenzen zijn aan de maakbaarheid van onze waterhuishouding? Het antwoord vind je niet op het operationele uitvoeringsniveau. Dan vervallen we in suboptimale compenserende maatregelen en kan er geen sprake zijn van een integrale aanpak. Grote investeringen in woningbouw maak je daarmee ook niet weerbaar tegen grote clusterbuien die de huidige klimaatveranderingen kenmerken. De samenwerking zal dus moeten starten in de eerste ontwerpfase, op het strategische niveau, wanneer de systeemvereisten nog letterlijk fluïde zijn. Bijvoorbeeld door het inbouwen van waterberging onder huizen. En wanneer bouwen hoog en droog niet kan omdat de ruimte te schaars is, zal de oplossing ook gezocht moeten worden in een verminderde kwetsbaarheid bij overstromingen. Denk dan aan stopcontacten op een meter hoogte, en de meterkast op de eerste etage. Als we als gemeente en waterschap samen opgaan in het ontwerpproces, kunnen we de uitdagingen van morgen aan. Niet samen op, is samen een afgang! We kunnen dus niet blijven hangen in de oude rolverdeling van zelfstandige ontwerp-verantwoordelijkheid van de gemeente en een reactieve toetsrol van het waterschap.