‘Eerst werden we uitgelachen, toen toegelachen en vervolgens toegeknikt. Nu komt de eerste bijval. Het gaat traag, maar we winnen terrein.’
Paul Piket en Marike van Doorn hebben een missie. Hij is griffier van de gemeenteraad van Breda, zij is raadslid namens de Almelose lokale partij LAS. Beiden zijn lid van de VNG-commissie Raadsleden & Griffiers. Het duo maakt zich al een paar jaar hard voor wat ze zelf grappend ‘een krakkemikkige wet’ met ‘een onzalige afkorting’ noemen: de Wrgt. In deze Wet revitalisering generiek toezicht zijn de horizontale toezichtstaken geregeld van gemeenteraadsleden. Het probleem is alleen: vrijwel niemand is hiervan op de hoogte, laat staan dat ze er gebruik van maken.

Onvoldoende meekijken
Is dat erg? Best wel, vinden de twee. Piket: ‘Het betekent dat raadsleden hun rol als toezichthouder niet goed invullen, en onvoldoende meekijken met het college of medebewindstaken goed worden uitgevoerd.’  Van Doorn: ‘Niemand heeft in de gaten dat de raad als horizontale toezichthouder van 26 wetten het recht heeft op alle informatie die nodig is om goed toezicht te houden. Het rijk niet, de inspecties niet, noch de provincies of het eigen college.’

Raadsleden vullen hun taak als toezichthouder niet goed in

En het gaat niet om de minste wetten, bijvoorbeeld de Participatiewet, de Jeugdwet en de Wmo, maar ook om het stelsel van de Omgevingswet. En de verwachting is dat er de komende jaren nog meer medebewindstaken bijkomen.
Het probleem ontstond tien jaar geleden met de invoering van de Wrgt in 2012. ‘Een ordinaire bezuinigingsmaatregel’, stelt Van Doorn, waarbij het rijk het toezichtstelsel drastisch afslankte. Piket: ‘De veronderstelling was dat gemeenteraden de colleges op het horizontale vlak wel in de gaten zouden houden. Daar is niets van terechtgekomen.’ Van Doorn: ‘Zonder het te weten kreeg de gemeenteraad toezicht op medebewindstaken op zijn bordje en moest doen wat vroeger inspecties deden. In het enkele geval dat er nog wel een rijksinspectie bestaat, worden raadsleden soms niet eens geïnformeerd.’

Waarheidsvinding
Marike van Doorn was de eerste die in 2015 aan de bel trok, samen met de griffier van de Almelose raad. Zij wees haar op het bestaan van de Wrgt en de toezichtstaken die hieruit voortvloeien voor raadsleden. ‘Voor mij was het ook ingewikkelde materie, toezicht houden is iets heel anders dan democratische controle.’ Piket: ‘Toezicht is in feite apolitiek, je doet aan waarheidsvinding en loopt een checklist langs: voert de gemeente deze taak uit zoals de wet die bedoelt? Heel iets anders dus dan normale democratische controle door de raad, die is namelijk hartstikke politiek.’
Van Doorn vroeg herhaalde malen aandacht voor de problematiek in de commissie Raadsleden & Griffiers van de VNG en kreeg in 2018 bijval van Paul Piket, met wie ze het probleem op papier zette. Het werd een Menukaart Toezicht, met handreikingen om gemeenteraadsleden op weg te helpen. De opzet van een menukaart helpt om een complex systeem in ‘hapklare’ brokken op te dienen. Maar er zit ook een andere gedachte achter, zegt Piket. Het gevaar is groot te blijven hangen in kritiek op de wet, maar ze wilden ook kijken wat de raad wel kan.
Natuurlijk klopten ze herhaalde malen aan bij het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties om te wijzen op ‘het wensdenken’ dat schuilgaat achter de wet. Dat raadsleden deze taken er helemaal niet bij kunnen hebben. Onderzoek uit 2017 van Pro Facto in opdracht van de Tweede Kamer bevestigt dit: raadsleden zijn niet toegerust voor de toezichtstaken die ze in 2012 kregen toegewezen. Toch is dat geen reden om bij de pakken neer te zitten, vinden de twee. Naast het boekje organiseren ze op aanvraag workshops voor raadsleden die werk willen maken van de toezichtstaken.

Technische taak
Een belangrijke eerste stap is daarbij iedereen bij elkaar roepen – raadsleden, gemeentelijke rekenkamer, gemeentelijke accountant – en zorgen dat de informatiestromen op gang komen.
Het lastige, vult Piket aan, is dat toezicht een vrij technische taak is. ‘Je wilt de feiten weten en dat lukt je nooit alleen, daar heb je ondersteuning voor nodig. Vlieg dus zo veel mogelijk knappe koppen in.’
Van Doorn: ‘Veel raadsleden weten dit niet, maar de accountant is van de raad. Ook de Rekenkamer kan ondersteunen, desgewenst met de vorming van een aparte Toezichtkamer.’

Geen afrekening
Een andere belangrijke tip: zorg dat het college niet je enige informatiebron is. Piket: ‘Een inspectierapport gaat vaak als eerste naar het college. Comfortabel, want zo kan dat eerst duiding geven voordat het naar de raad gaat.’ Vraag altijd om de rapporten uit eerste hand, is zijn advies.
En als je die niet krijgt? ‘Nodig dan als raad de inspecties zelf uit.’

Toezicht is in feite apolitiek, je doet aan waarheidsvinding en loopt een checklist langs

Komen raadsleden bij het toezicht fouten tegen, dan hebben ze zelf volgens de Wrgt géén sanctiemogelijkheden. Zij kunnen deze hooguit melden bij het rijk, die wel waarschuwingen en boetes kan opleggen.
Een laatste belangrijke tip van de twee auteurs is: pick your battles. Piket: ‘Het is onmogelijk om op alle 26 terreinen je stinkende best te doen, dus kies drie of vier punten die hot zijn in jouw gemeente. Vraag de griffier om de rijksinspecties uit te nodigen en de accountant om extra op de uitvoering van deze vier wetten te letten. Zo kun je met focus iets bereiken, niet alles.’
Van goed toezicht wordt uiteindelijk de hele stad of gemeente beter, is Pikets overtuiging. ‘In een gezonde bestuurscultuur wil het college zélf ook gewoon dat er goed toezicht is.’ Van Doorn: ‘Maar in de praktijk gaan nu nog vaak de hakken in het zand. Raden hoeven niet geïnformeerd te worden.’ Piket: ‘Bestuurders willen meters maken, toezicht kan dan als lastig ervaren worden.’ Van Doorn: ‘Terwijl de raad er juist is om te helpen om het beleid zo goed mogelijk uit te voeren. Toezicht is geen afrekening. Maar dat is wel waar bestuurders bang voor zijn.’
Het gaat uiteindelijk om de kern van de rechtsstaat, besluit Piket. ‘Het uitgangspunt is dat alles wat de overheid doet ook gecontroleerd kan worden. Stel de gemeenteraad hier dan ook toe in staat, dat lijkt me een redelijke vraag.’