Ruimtelijke opgaven regionaal in samenhang uitvoeren

‘In 2024 zagen we de revival van de ruimtelijke ordening,’ zegt Albert Vermuë. De directeur Leefomgeving van de VNG vindt het een positieve ontwikkeling. Gemeenten spelen een grote rol bij alle ontwikkelingen die ruimte vragen. ‘Of het gaat om wonen, mobiliteit, economische ontwikkelingen, het evenwicht tussen natuur en landbouw of energieinfrastructuur, het komt samen in gemeenten.’ De VNG legt de focus – nog meer dan voorheen - op het ondersteunen van gemeenten bij de uitvoering.   

Nu komt het aan op uitvoering

Gemeenten vragen om werkende stelsels en wettelijke instrumenten, om regels die elkaar niet tegenspreken, en afwegingsruimte. Er is geld nodig voor grond en bouw, menskracht en kennis om opgaven in samenhang uit te voeren. ‘Gigantische opgaven als het aanpassen van de openbare ruimte aan zware regenbuien (klimaatadaptatie), nieuwe warmtenetten en alle infrastructuur die nodig is voor de elektrificatie moeten we meer in samenhang bezien. Er is al heel veel beleid, nu komt het aan op uitvoering.’ 

Woontop

In de onderhandeling over de Nota Ruimte maakte de VNG zicht hard voor een sterke positie van gemeenten. ‘Het beste model is ruimtelijke opgaven regionaal te organiseren, in weerwil van de Haagse neiging tot centraliseren,’ zegt Vermuë. ‘De regionale energiestrategie is een goed voorbeeld daarvan. Dertig energieregio’s slagen er gezamenlijk in 35TWh duurzame opwek op land te verwezenlijken. Bij wonen willen we een soortgelijke aanpak.’ Op de Woontop zijn afspraken gemaakt voor het bouwen van 100.000 woningen per jaar, waarvan 30% sociale huur. Procedures moeten worden versneld. De afspraken worden regionaal uitgewerkt. De VNG begint een ondersteuningsprogramma Wonen voor gemeenten, gericht op kennisdelen, praktische handleidingen en personele inzet.  

Energietransitie

De VNG maakte in 2024 met het IPO en het rijk interbestuurlijke afspraken over het samenwerken aan de energietransitie. De regionale energiestrategie, de lokale warmtetransitie en het integraal programmeren en prioriteren van (boven)regionale energieinfrastructuur worden meer met elkaar in lijn gebracht. Op het niveau van steden en dorpen staat veel te gebeuren om het elektriciteitsnet te verzwaren. Zo moeten 54.000 nieuwe transformatorhuisjes worden geplaatst en 100.000 kilometer aan kabel ingegraven. De VNG maakte daarover afspraken met de netbeheerders, en een handreiking om het ruimtelijk inpassen van energieinfrastructuur te vergemakkelijken. 

Omgevingswet

Stilletjes passeerde in 2024 een opgave waar elke betrokkene in spanning naar uitkeek: de invoering van de Omgevingswet. ‘Iedereen zat met het zweet in z’n handen; de invoering van een heel groot digitaal stelsel en nieuwe wettelijke instrumenten. Zou het goed gaan? Het is een prestatie van formaat dat dit is gelukt zonder majeure problemen.’ De voorbereiding ging gepaard met uitstel en gedoe, maar uiteindelijk is de ingezette koers doorgezet. ‘Het zou mooi zijn,’ zegt Vermuë, ‘als 2024 het jaar blijkt waarin we de incidenten hebben opgelost, en verbeteringen in het digitale systeem hebben doorgevoerd, en dat we daarmee de komende jaren kunnen verder gaan. De politieke horizon is kort, maar gemeenten ervaren dat er stabiliteit nodig is. Je kunt niet om de haverklap alles veranderen. De meerwaarde zit in uitvoering, daar willen we ons meer op richten.’ 

‘In netwerken krachten bundelen’

De stap naar voren? Die bestaat uit heel veel kleine stapjes. Van meerdere mensen, en allerlei organisaties. Een grote stroom, dát geeft de gewenste beweging, ziet Ingrid Hoogstrate (directeur Inclusieve Samenleving) wanneer zij terugkijkt op 2024. ‘Bundeling van kennis werkt. In netwerken komen we verder.’

‘Een sterk voorbeeld is onze inzet voor een eenvoudiger stelsel rondom onveiligheid in gezinnen en huishoudens; het zogeheten Toekomstscenario kind en gezinsbescherming.’ Hoogstrate spreekt van een doorbraak. ‘Nu de methode beproefd is, gaan we dit samen met de ministeries J&V en VWS landelijk uitbreiden. Een grote stap in de keten voor huiselijk geweld en kindermishandeling!’

Brede toegang

‘Waar gemeenten voorheen optraden als inkoper, bewegen zij nu steeds vaker naar partnerschap met aanbieders in de eerstelijnszorg, jeugdhulp en onderwijs. Daardoor kunnen ze sneller hulp op maat inzetten. De eerste resultaten van de pilots zijn verbluffend: de instroom naar zwaardere jeugdhulp neemt met 80% af.’

Deelname IZA

Hoogstrate denkt ook terug aan het moment dat de VNG uit het overleg over het Integraal Zorgakkoord (IZA) stapte. Twistpunt is niet alleen het geld. ‘Het is ons óók te doen om de inhoudelijke koers, de focus op preventie en gezondheid. Wordt de rol van gemeenten hierin herkend en erkend?’

Stap naar voren door samen te leren

In 2024 raakte het Platform Sociaal Domein verder op gang, een unieke schakel tussen rijk, gemeenten en partners. De kracht van het platform is de kennisinfrastructuur. ‘Dat is zoveel meer dan tools en standaarden. Als je sámen kennis ontwikkelt en toepast is de doorwerking daarvan dieper.’

Verbintenissen

‘We werkten verder vanuit de integraliteitsgedachte van de propositie Sociaal Domein, waarin we verbintenissen zoeken tussen bestaanszekerheid, armoede, wonen, migratie, jeugd, sport en cultuur. In Den Haag zag je een tegengestelde beweging, er ontstond steeds meer versnippering van dossiers. In gemeenten komt alles samen, dat zie je terug in de wijken en dorpen. En er komt veel op die gemeenten af, bijvoorbeeld op het gebied van asiel en migratie. Daar wisten gemeenten de VNG goed voor te vinden. Er kwamen duizend mensen af op ons congres Van Migratie tot Participatie 2024. 

‘Meer samendoen met alle gemeenten’

Meer dan voorheen samenwerken met gemeenten aan maatschappelijke opgaven. Dat is de rode draad van 2024 voor Andries Kok, directeur Lokaal Bestuur en Informatiesamenleving. ‘We moeten het samen doen. Het programma Arbeidsmarktkrapte, de Verenigingsdialoog Regionale Samenwerking, de Digitale Agenda en de inzet op gemeentefinanciën, zijn voorbeelden van het sterkere collectief van gemeenten.’ 

Gemeentefinanciën

Bij Team Gemeentefinanciën ging veel inzet naar het dempen van het financieel ravijn: richting fondsbeheerders, kabinet, maar ook door de leden te informeren (ambtelijk en bestuurlijk) om de ontwikkelingen te delen en voorbeelden van de effecten op te halen. Resultaat is het schrappen van de oploop van de opschalingskorting (€ 675 miljoen) en de korting op de Jeugdhulp (€ 511 miljoen). De nieuwe normeringssystematiek voor het gemeentefonds (via het bbp) is per 2024 ingegaan. Verbeterpunten zijn continu ingebracht waarbij een aantal zorgen zijn weggenomen: 

• Voor de demografische ontwikkelingen (vergrijzing) Wmo is extra geld beschikbaar gekomen (oplopend naar € 300 miljoen).

Het financieel toezicht en de begrotingsregels proberen we continu te verbeteren: 

• Gemeenten kunnen een deel van hun niet-bestemde reserves (10%) inzetten voor structurele dekking in de begroting na overleg met BZK.
• Gesprekken over aanpassing van het toezichtskader zijn opgestart met het ministerie van BZK. 

Op het gebied van gemeentebelastingen was 2024 interessant om te zien of de aanpassingen in de proceskostenvergoeding voor de WOZ het beoogde effect sorteerde, na jarenlange inspanning vanuit onder andere de VNG. Het lijkt erop dat het aantal  NoCureNoPay (NCNP) bezwaren is afgenomen. 

Arbeidsmarktkrapte 

'We komen mensen tekort', dat is luid en duidelijk het antwoord op de vraag waar het in de gemeentelijke uitvoering pijn doet. In het programma Arbeidsmarktkrapte financiert en ondersteunt de VNG pilots in 15 gemeenten die bijdragen aan de instroom en behoud van gekwalificeerde mensen, efficiënte processen en leiderschap. De kennis en ervaringen worden gemeentebreed gedeeld. CvA sloot vorig jaar ook een nieuwe cao af voor gemeenteambtenaren. De sociale werkvoorziening maakte als eerste de overstap naar het nieuwe pensioenstelsel. CvA bereidt de overgang voor alle gemeenten voor.  

Goed lokaal bestuur 

Wat is anno 2024 goed lokaal bestuur? Een groep burgemeesters, wethouders, griffiers en raadsleden nam in VNG-verband het initiatief voor een visietraject Lokaal Bestuur. Wat zijn de taken die de gemeente nu echt dicht bij de inwoners kan uitvoeren? Waarom voeren gemeenten taken uit die ze ‘zomaar’ hebben gekregen? Philip van Veller, wethouder in Voorburg Leidschendam en mede-initiatiefnemer, geeft als voorbeeld het handhaven van regels voor energielabels voor kantoren. ‘Een onderwerp waarover de gemeente niets te zeggen heeft, en waarvoor we geen vergoeding krijgen. Het kost mijn gemeente € 57 duizend per jaar.’

In een serie regiobijeenkomsten is over goed bestuur gesproken. In 2024 is ook een Verenigingsdialoog over regionale samenwerking gestart. Hoe kan de gemeente grip houden? Hoe de democratische legitimiteit versterken? Het advies hierover wordt samen met de opbrengst van het visietraject Lokaal Bestuur besproken in het bestuur. Als input voor gemeenten en voor het gesprek met het rijk. 

Veiligheid 

Op het gebied van veiligheid startte de VNG een netwerk van gemeenten die te maken hebben met explosies en geweld. In totaal waren er in 2024 1100 explosies met illegaal vuurwerk. Criminele organisaties verdienen hieraan grof geld. Met uitwisselen van data en kennis, willen gemeenten hiertegen een vuist maken.  

Digitale Agenda 

Normeren. Democratiseren. Kansen benutten. Dat zijn de drie pijlers van de Digitale Agenda 2028 die in 2024 verscheen. In de agenda staat hoe gemeenten, data en digitalisering kunnen inzetten in het werken aan opgaven. En ook hoe ze met samenwerken en standaardisering geld en mensen kunnen vrijspelen. De agenda gaat ook over optimale dienstverlening en digitalisering die past in de rechtstaat met respect voor transparantie, veiligheid en privacy. Zo komt er een register waarin alle algoritmen van de overheid openbaar en controleerbaar worden gemaakt. 

‘Samen maken we het waar’ 

De uitdagingen in het lokaal bestuur worden alleen maar complexer en omvangrijker. Dat vergroot de noodzaak om gebruik te maken van de kracht van het collectief, vindt Nathan Ducastel, directeur VNG Realisatie. ‘Juist nu, met alles wat er op ons afkomt, moeten we samen aan de slag. Vanuit de Gezamenlijke Gemeentelijke Uitvoering (GGU) ondersteunen we gemeenten bij hun dagelijkse werkzaamheden. Vanuit onze diensten, producten en projecten hebben we laten zien dat samenwerking werkt om als collectief sterker te worden.’

Krachtige samenwerking

‘Vanuit gemeentesecretarissen en managers hoor ik dat zij onder de indruk zijn van de hoeveelheid diensten die we bieden via de GGU. Deze positieve verrassing is mooi, en tegelijk betekent het dat we nog meer bekendheid moeten geven aan ons rijke aanbod. Want hoe meer leden hier gebruik van maken, hoe sterker het wordt.’

Uitvoerbaarheid agenderen

‘In 2024 deden we ons best om uitvoerbaarheid hoog op de agenda te krijgen van het nieuwe kabinet. Dat is vanuit verschillende thema’s ook gelukt. Bijvoorbeeld als het gaat om gegevensuitwisseling. Iedereen voelt wel aan dat het belangrijk is om tot werkbare regels te komen. Aan ons de uitdaging om concreet te maken welke knelpunten je dan moet wegnemen, en welke positieve effecten gemeenten daarvan op de lange termijn gaan ervaren.’

Besparingsmotor

In reactie op de onvermijdelijke financiële tekorten ontstond in 2024 het idee van een besparingsmotor. Ducastel: ‘De besparingsmotor bestaat eigenlijk uit een verzameling van ideeën voor collectieve oplossingen waarmee gemeenten jaarlijks een miljard euro kunnen uitsparen. Het gaat om voorstellen waar durf in zit: wat kun je gezamenlijk bereiken? We zoeken daarin naar het elan zoals we dat inmiddels kennen van het Risicobeheerfonds. Waar de gemeenten óók zelf aan het roer blijven.’ Ducastel is zich ervan bewust dat de gevolgen niet pijnloos zijn. ‘Maar het gaat volgens mij om een basisgedachte waar de tijd rijp voor is: Wij kunnen dit. Het lef van de besparingsmotor sluit naadloos aan op de verenigingsstrategie: samen vormen wij één sterke bestuurslaag.’ 

Opmaat naar een nieuw Europa

In 2024 zorgde de uitslag van de Europese verkiezingen voor een nieuwe fase in Europa. Voorheen werd de agenda sterk gedomineerd door de Green Agenda en de Digital Agenda. Veiligheid is het nieuwe dominante thema, mede als gevolg van de Oekraïne-crisis. ‘Pas in 2025 weten we met welke plannen de nieuwe commissarissen komen, en welke financiering daaraan gekoppeld wordt. Wat zeker is, is dat deze ontwikkelingen niet zonder gevolgen voor gemeenten zijn,’ zegt Pieter Jeroense, directeur VNG International en plaatsvervangend algemeen directeur VNG.

Koersdocument

Om de Europese agenda zo effectief mogelijk te beïnvloeden, stelde het VNG-bestuur in 2024 een Europees koersdocument vast. ‘Nu de agenda van Europa aan het verschuiven is, is het van nog groter belang scherp te zijn op wetgeving uit Brussel die effect heeft op Nederlandse gemeenten. Gemeenten kunnen veel van elkaar leren binnen Europa, in vergelijkbare steden, met vergelijkbare vraagstukken. We investeerden in netwerken waar we kennis vanuit de lokale overheid kunnen delen. En er liggen financiële kansen, vanwege de subsidies en innovatiemogelijkheden.’

Samenspel

Jeroense is trots op de verbetering van de samenwerking tussen provincies, rijk en gemeenten in 2024. ‘We doen steeds meer samen, het interbestuurlijke samenspel is versterkt. We leggen belangen vroegtijdig op tafel, zodat we onze input effectief kunnen inbrengen op voorstellen van het rijk. Dat gaat om regelgeving die direct impact heeft op onze gemeenten. Onze focus zit op de uitvoerbaarheid van regels. De investering in die samenwerking betaalt zich nu uit.’

Europese Week van Regio’s en Steden 

Jeroense noemt ook de jaarlijkse Europese Week van Regio’s en Steden, die in oktober plaatsvond. ‘De VNG organiseerde het Nederlandse deel daarvan. Daar kwamen ruim vierhonderd vertegenwoordigers van Nederlandse gemeenten en regio’s op af. Dan zie je dat Europa voor gemeenten er echt toe doet. En dat is logisch, met 61 Nederlandse gemeenten aan de grens. Zij zijn dag in dag uit met Europese vraagstukken bezig.’