In een twee jaar durend experiment koopt Arnhem de schulden op van vijftig gezinnen, zonder daarvoor een directe tegenprestatie te vragen. Met het experiment wil de gemeente in de praktijk aantonen wat de Vrije Universiteit Amsterdam en diverse hogescholen theoretisch claimen, zegt wethouder Mark Lauriks (PvdA): ‘Mensen die geen geldzorgen meer hebben, nemen andere beslissingen. Die krijgen ruimte in het hoofd om aan zichzelf te werken en andere problemen te lijf te gaan.’ 
De gemeente stapt zelf direct op de gezinnen af. Ze hoeven zich niet aan te melden. Er staat geen verplichting tegenover de afkoop van de schulden. Er worden geen voorwaarden opgelegd, zoals dat wel bij een saneringskrediet gebeurt. Daarbij koopt de gemeente de schulden op van inwoners, waardoor de lokale overheid de enige schuldeiser is. Lauriks: ‘Wel komen we met het aanbod voor een coach die twee jaar lang meeloopt. Die helpt de juiste weg te vinden op al de gebieden van werk tot opleiding tot zorg. We halen in één keer de geldzorgen helemaal weg en gaan meteen met de rest aan de slag.’

Nationaal probleem
Schulden vormen een nationaal probleem. Er worden miljarden euro’s uitgegeven om schulden en de gevolgen daarvan op te lossen. Die miljarden staan totaal niet in verhouding tot het bedrag waarmee die schuld ooit begon, zegt Lauriks: ‘Jaarlijks 17 miljard euro terwijl de schuld 3 miljard bedraagt. Dit experiment is min of meer een aanklacht tegen dat systeem. Iemand die zijn rekening niet kan betalen, krijgt te maken met de schuldenindustrie. Daar worden mensen letterlijk ziek van. Dat brengt vervolgens weer kosten mee via de Wmo, jeugdzorg en ggz. Daarnaast leidt dit tot uitval op het werk of de opleiding.’

Armste postcode
Lauriks zegt het op een radicale manier anders te doen door in één keer de schuld bij gezinnen weg te halen, waardoor ze uit die negatieve spiraal komen. ‘Wat gebeurt er dan? Dat onderzoeken we de komende twee jaar. Wij kiezen in dit experiment bewust voor de armste postcode van Nederland, Immerloo II. Daar richten we ons op gezinnen met kinderen die langdurige betalingsproblemen hebben met meer dan één schuldeiser.’ 

Bij een kapotte wasmachine begint de ellende

In veel van die gezinnen wordt gewoon gewerkt. Dat zijn, om de beeldvorming te weerleggen, geen mensen met een uitkering, maar met een minimuminkomen. Het minimumloon is te laag om in Nederland van rond te komen, aldus het Nibud en de Commissie sociaal minimum. Er is letterlijk geen ruimte om te sparen. Lauriks: ‘Bij een beetje tegenslag als een kapotte wasmachine begint de ellende. Vaak wordt al eerste de zorgverzekering niet meer betaald. Dan komt de incassoindustrie om de hoek kijken.’

Incassosysteem
Lauriks vraagt zich af waarom bedrijven mogen verdienen aan de schulden van mensen. ‘Ik snap werkelijk niet waarom we dit incassosysteem in stand houden. Als gemeente wil je geen schuld van 30.000 euro oplossen die in beginsel slechts 3.000 euro bedroeg. Overigens zijn overheden ook schuldeisers. Er hoort een grote focus op vroegsignalering te komen, met financiële ondersteuning vanuit het rijk.’
Het lukt mensen met financiële problemen niet om de rationele stap naar hulpverlening of überhaupt naar de gemeente te zetten. Die zitten in ‘een survival­modus, in een tunnelvisie van het overleven’. Een schuldhulpverleningstraject duurt ruim anderhalf jaar. Deze mensen overzien dat volgens Lauriks niet. Die maken zich zorgen of ze straks nog wel iets te eten hebben voor hun kinderen.
De wethouder wil met het Arnhemse experiment bijdragen aan de totstandkoming van een beter model. Hij hoopt een nationaal gesprek op gang te houden om tot nieuwe oplossingen te komen. Dat brengt verplichtingen mee. Daarom laat de gemeente twee jaar lang grootschalig onderzoek uitvoeren door de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en het Instituut voor Publieke Waarden (IPW), in samenwerking met de eigen afdeling onderzoek en statistiek. ‘Die onderzoeken wat er in de gezinnen gebeurt langs diverse pijlers. Gaan de financiën er op vooruit, wordt er minder beroep gedaan op zorg en hoe verandert het leven van die mensen?’
Het IPW onderzoekt hoeveel maatschappelijke kosten worden bespaard. Verder wordt de leefbaarheid in de buurt gemonitord.  

Bureaucratievrij geld
Medeoprichter Albert Jan Kruiter van het IPW noemt het Arnhemse experiment sowieso noodzakelijk, omdat de reguliere schuldhulpverlening tekortschiet. Het IPW signaleert dat de schuldenpositie in de afgelopen jaren ernstiger is geworden door met name de energierekening. 
Interessant aspect aan het experiment is dat het zeer lokaal op flatniveau plaatsvindt, zegt Kruiter. ‘Wat is de totale schuldenpositie bij een woningcorporatie of zorgverzekeraar en valt dat in één keer af te kopen?’ Dat de financiering gebeurt met filantropengeld maakt de pilot extra interessant. ‘Wij noemen dat bureaucratievrij geld. Met zulk geld kun je heel snel handelen. Wat leren we hiervan? Misschien kunnen gemeenten straks bij nieuwe experimenten zelf bureaucratievrij geld inzetten zonder gelijk filantroop te zijn.’ 
Voor het IPW is duidelijk dat er een verband bestaat tussen stress en ggz-hulp. Onderzoek leerde dat mensen die een halfjaar in de wanbetalersregeling voor de zorgverzekering zaten, veertig procent meer zorg declareerden. Uit een eerder experiment waarbij vijf ton aan schulden werd overgenomen, bleken de zorgkosten door minder gebruik drie miljoen euro lager dan voorheen ingeschat. ‘Een groot deel van die schulden is publiek’, tekent Kruiter aan. ‘Niet het postorderbedrijf, maar de energieleverancier, woningcorporatie, zorgverzekeraar en overheid zijn schuldeisers. Het huidige beleid rond de afhandeling van schulden is penny wise, pound foolish.’

Inkomensbeleid
Hoe voorkom je dat mensen opnieuw in de schulden raken? Het is gemakkelijk om daarvoor naar Den Haag te wijzen, zegt Lauriks: het rijk moet het minimumloon verhogen. Tegelijkertijd kunnen gemeenten op allerlei manieren aan inkomensondersteuning doen om het minimum op te krikken. ‘Dat helpt mede voorkomen dat inwoners over een halfjaar opnieuw met schulden zitten.’ 
Het alleen opkopen van schulden heeft ook volgens Kruiter niet zoveel zin als er niks aan de inkomenskant wordt gedaan. Hij voerde recent een overleg bij de VNG over de Leeragenda Participatiewet. Hij merkt dat diverse gemeenten voorsorteren op de herziene Participatiewet, die in 2026 moet ingaan. ‘Lokale bestuurders denken er bijvoorbeeld over na om alle lokale armoederegelingen bij elkaar te steken, om vandaar uit inwoners met een uitkering te compenseren voor de gestegen lasten. Daarmee zouden we al een heel eind komen. Veel gemeenten zijn in beweging op dit vlak terwijl ze eigenlijk niet aan inkomensbeleid mogen doen. Bovendien is de term bestaanszekerheid nog nooit zo vaak in verkiezingsprogramma’s voorgekomen. Gemeenten maken zich sterk om in de toekomst te kunnen sturen op de inkomenspositie van hun inwoners.’

Ideale experiment
Het IPW is met andere steden in gesprek om ook daar pilots uit te voeren. Kruiter schetst zijn ideale experiment: ‘We kopen in een buurt de schuld af van honderd inwoners, die daardoor drie miljoen euro minder aan zorg consumeren. Die besparing investeren we vervolgens samen met de bewoners in de eigen buurt in duurzaamheid en leefbaarheid.’ 
Er zijn tegenwoordig gemeenten die schulden overnemen en in een saneringskrediet vatten. De gemeente is dan de nieuwe schuldeiser. Volgens Lauriks is dat een goede manier van hulpverlening. Dat biedt rust bij de inwoner en de gemeente kan bijvoorbeeld een tegenprestatie organiseren. Het los opkopen van particuliere schulden zonder een schuldhulpverleningstraject aan te bieden, ligt echter juridisch ingewikkeld. 
Daarom gebruikt Arnhem geen publiek geld voor het opkopen van de schulden. Drie Arnhemse stichtingen zijn bereid de schulden voor hun rekening te nemen die overblijven na onderhandelingen van de gemeente met de schuldeisers.
De coaches en het onderzoek komen wel voor rekening van Arnhem. Via het Nationaal Programma Arnhem-Oost dat achterstanden in vijf wijken aanpakt, steunt ook het ministerie van BZK het project met een specifieke uitkering.