Bij de oprit naar de IJtunnel in Amsterdam let een automobilist in de ochtendspits even niet goed op en knalt op zijn voorganger. De achterliggers omzeilen de auto’s nog net, maar vervolgens loopt het snel vast op de aanvoerwegen naar een van de drukste verkeersknooppunten in de stad. Amsterdammers komen te laat op hun werk, het beroepsvervoer stagneert.
Dat was tot voor kort het scenario na zo’n aanrijding. Sinds de gemeente data deelt met verkeersapp Waze, ontwikkeld door een Israëlische start-up en nu een zelfstandige zusteronderneming van Google, zijn de files in Amsterdam gemiddeld een stuk korter.
De gegevensuitwisseling tussen Amsterdam en Waze gaat naar tevredenheid op vrijwillige basis en met gesloten beurs, aldus Ron van der Lans, strategisch partner manager bij de gemeente. Daar is dus eigenlijk geen nieuwe Europese datawetgeving voor nodig.

Europese verordeningen
Toch komen er nieuwe Europese regels aan. In de loop van 2023 worden drie Europese verordeningen van kracht, de Digital Market Act (DMA), de Digital Services Act (DSA) en de Data Governance Act (DGA), waarvan vooral de laatste van belang is voor decentrale overheden. En dan is er nog de European Data Act, die meer data beschikbaar maakt voor gebruik en regels opstelt over wie welke data mag gebruiken en inzien, voor welke doeleinden en in alle economische sectoren in de EU.

Het wordt makkelijk voor inwoners en bedrijven om hun data te laten gebruiken

In de Data Governance Act (DGA) staat gegevensbeheer centraal. De wet omvat tal van regels en middelen, waarmee het veilig delen van data kan worden gegarandeerd. Deze verordening treedt naar verwachting op 24 september 2023 in heel Europa in werking. Nederlandse gemeenten hebben dus nog een jaar om zich hier op voor te bereiden.

Maatschappelijk belang
‘De DGA heeft tot doel het vertrouwen in het delen van gegevens te vergroten, evenals de beschikbaarheid van gegevens en de technische obstakels voor het hergebruik van gegevens te overwinnen,’ zeggen Evelien van Buuren en Sahar Orwa, juristen bij Kenniscentrum Europa Decentraal (KED). ‘Het wordt daarmee makkelijk voor inwoners en bedrijven in de EU om hun data te laten gebruiken voor toepassingen van algemeen maatschappelijk belang. Daarbij houden ze zelf de volledige controle over de data.’

Als voorbeeld noemt Van Buuren het delen van data met betrekking tot zeldzame of chronische ziekten, waarbij toestemming gegeven kan worden om de data te gebruiken voor de behandeling van andere zieken. Maar data delen kan op veel meer gebieden. Met data van derde partijen kunnen decentrale overheden besluiten en nieuwe beleidsmaatregelen beter onderbouwen.’
De DGA is van belang voor gemeenten omdat de verordening het hergebruik van overheidsinformatie faciliteert. Ook komen er verplichtingen voor aanbieders van data, die transparant en neutraal te werk moeten gaan. Verder komen er neutrale intermediairs, die datahouders en gebruikers verbinden. De Europese Commissie wil voor het algemeen belang ook het gratis en vrijwillig delen van data stimuleren.

Juridische procedures
Dat data delen prima op altruïstische wijze kan, bewijst Amsterdam. ‘Gelukkig hebben wij de nieuwe Europese dataverordeningen niet nodig,’ zegt Van der Lans. Het is prettig dat er straks een instrument ligt, maar in de praktijk ziet hij vooral vertraging ontstaan door ‘ontiegelijk lange juridische procedures tussen partijen om de juiste data los te krijgen en te kunnen delen. Amsterdam wil problemen in de stad snel aanpakken en in kleine stappen vooruitgang boeken. Voor een dergelijke aanpak is de Data Act ongeschikt, die kan alleen worden gebruikt als stok achter de deur om tot vrijwillige afspraken te komen. De Data Governance Act is zeker bruikbaar bij het opzetten van grotere datasamenwerkingen.’
Van der Lans werkt al jaren op dit dossier en vertelt bevlogen over de manier waarop de gemeente werkt: data delen op vrijwillige basis met een gezamenlijk doel, waar beide partijen hun voordeel mee kunnen doen. Uiteraard met een verbod op privacygevoelige data.
Hij ziet veel positieve kanten aan de samenwerkingen die Amsterdam met verschillende grote techpartijen heeft opgebouwd. ‘Voor Google is Amsterdam natuurlijk een dorp. Aan de andere kant hebben we als stad een innovatief imago, waardoor deze bedrijven toch graag met ons in zee gaan.’

Er worden ook verkeersdata gedeeld over tunnelafsluitingen

Deze techbedrijven zijn volgens Van der Lans op zoek naar impact. ‘De laatste jaren houden we bij innovaties daarom vanaf het begin meer rekening met opschaling. Wij betrekken andere steden er pas bij op het moment dat een datasamenwerking goed loopt. Zo belasten we de techbedrijven zo min mogelijk, we laten alleen weten dat er door de opschaling meer data kunnen worden gedeeld. Voor hen is het vertrouwd omdat de andere steden op dezelfde manier werken als wij. En het zorgt er meteen voor dat de Amsterdamse positie is gewaarborgd.’ Om die reden zoekt de gemeente ook samenwerking met Europese voorlopers als Barcelona, Berlijn, Helsinki, Lissabon en Tallinn.

Tijdwinst
Zo is er dus de samenwerking van Amsterdam met verkeersapp Waze. Gebruikers van deze app kunnen elkaar meldingen geven over waar het vaststaat op de weg. Voor drukke knooppunten met verkeerscamera’s heeft Amsterdam een aparte applicatie ontwikkeld. Van der Lans: ‘Zodra gebruikers in Waze melding maken van een incident, komt die melding direct binnen bij de verkeerscentrale. De operators kunnen op de camera’s kijken of de melding klopt en beoordelen wat er feitelijk aan de hand is. In het systeem zijn directe acties voorgeprogrammeerd en op basis van hun waarnemingen kunnen zij meteen hulpdiensten alarmeren, een sleepwagen sturen of de verkeerslichten ter plekke aanpassen. De handelingssnelheid is enorm vergroot. Voorheen duurde het meer dan tien minuten voordat er een melding binnenkwam. Die tien minuten tijdwinst zijn heel belangrijk om een prop in het verkeer te voorkomen.’

Tunnelafsluitingen|
Zo worden er op meer vlakken verkeersdata gedeeld, bijvoorbeeld over tunnelafsluitingen. Met eenvoudige API-technologie wordt een berichtje naar het Nationaal Dataportaal Wegverkeer gestuurd met de melding dat de tunnel dicht is. ‘Navigatiediensten kunnen die informatie daar realtime vinden en in de praktijk is de navigatie in Google Maps vaak binnen vijf minuten aangepast. Vroeger ging daar een halfuur overheen. Dat scheelt luchtvervuiling in de stad en ergernis bij de weggebruikers. Ook neemt hierdoor het serviceniveau van de navigatiediensten toe.’

Lokale economie
|Amsterdam krijgt ook geaggregeerde data van Mastercard. Uit deze data kan de gemeente aflezen hoe het economisch gezien gaat in een buurt of winkelstraat. Van alle pinbetalingen gaat volgens Van der Lans 95 procent via Maestro, een betalingsplatform van Mastercard. ‘Mastercard heeft alleen data over betaalkaarten, niet over kaarthouders. Wel weten ze bij welke pinautomaat een betaling wordt gedaan en welke onderneming het betreft. De regels voor het aggregeren van de data zijn zeer streng. Een selectie zal nooit herleidbaar zijn tot individuele bedrijven of kleine groepen bedrijven. Mits goed gesorteerd laten de data wel zien hoe het bijvoorbeeld van week tot week gaat met de retail in de Kalverstraat, dat is hartstikke interessant.’
Hoewel het Amsterdamse voorbeeld laat zien dat data delen op veilige vrijwillige basis al goed mogelijk is, zullen gemeenten toch aan de bak moeten met de Europese datawetgeving. ‘Er komt nogal wat nieuwe wet- en regelgeving op gemeenten af,’ aldus Van Buuren van Kenniscentrum Europa Decentraal. ‘Veel gemeenten zijn nog druk bezig met de implementatie van de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) en de Greendeal.’ Daar komt per 1 januari 2023 de Omgevingswet nog eens bij. Werk aan de winkel dus.

Vertalen
‘Het wachten is nog wel op een nationale uitvoeringsinstantie die de wet vertaalt voor Nederland, er nationale inkleuring aan geeft en toezicht op houdt’, vervolgt Van Buuren. ‘Je kunt moeilijk tegen burgers, bedrijven en gemeenten zeggen: ga het gewoon maar doen.’ Vooralsnog is het volgens de juristen van KED nog onduidelijk of er een nieuwe  uitvoeringsorganisatie voor de datawetten wordt opgetuigd of dat die worden ondergebracht bij een bestaande organisatie als de AP of ACM. ‘Gemeenten kunnen tot die tijd wel terecht bij VNG Realisatie, die boven op de nieuwe EU wetgeving zit en ook hierbij een helpende hand kan bieden.’