De notulen van de ministerraad die afgelopen april werden gepubliceerd, leidden tot discussie in de Tweede Kamer. Uit de stukken bleek dat de ministers klaagden over te activistische Kamerleden, ook van coalitiepartijen. Konden zij in toom gehouden worden? Het debat eindigde met een voornemen om de Haagse bestuurscultuur te veranderen, met minder achterkamertjes en meer open debat.
Hoe zit dat bij gemeenten? Volgend jaar is het twintig jaar geleden dat het dualisme bij gemeenten zijn intrede deed. Er kwam een scheiding in het gemeentebestuur, tussen de uitvoerende macht – het college van B en W – en de controlerende macht, de gemeenteraad. Werkt dat in de praktijk?

Dualisme is een ‘scheiding van verantwoordelijkheden’, volgens Jos van Eck, fractievoorzitter van HulstPLUS in Hulst. ‘De raad bestuurt op hoofdlijnen en het college voert uit;  de raad heeft beschikking over alle informatie die nodig is om te komen tot het vaststellen van beleidsuitgangspunten en het stellen van kaders.’ 

CDA’er Vincent Prins uit Sliedrecht zegt het meer onomwonden: ‘Dualisme houdt in dat een fractie zelfstandig een standpunt bepaalt en haar oren niet laat hangen naar wat een wethouder wil.’ Oftewel, meldt Roel Eefting, D66-fractievoorzitter in Overbetuwe, ‘geen achterkamertjes’ waar coalitiefracties en hun wethouders vooraf de besluitvorming aftikken, ‘waardoor de raad als geheel er niet meer toe doet’.

Kritische opstelling
Opvallend is dat alleen raadsleden van oppositiepartijen reageerden. En het merendeel van hen is ontevreden. ‘Bij de coalitiepartijen ontbreekt vrijwel volledig de kritische opstelling ten opzichte van het college’, schrijft SP-raadslid Herman Kalter uit Hof van Twente. Zo voelen meer oppositieleden dat. Roel Eefting wijst op een rapport van Berenschot uit 2018 over de bestuurscultuur in Overbetuwe. Bij tijd en wijle schuurt de democratie daar, aldus de onderzoekers. Afgaand op de reactie is er nog weinig veranderd. ‘Van de uitvoering van dualisme is geen sprake’, aldus Eefting.

Als je echt iets wilt bespreken, dan is dat wel goed mogelijk

‘Bij onderwerpen waar het echt om het belang van de gemeente gaat, zie ik dat er voor een coalitielijn wordt gekozen’, constateert CDA-raadslid JanWouter van Wijngaarden uit Oudewater. Dualisme gaat over macht en tegenmacht, stelt hij. ‘Maar met een zeer uitgewerkt collegeprogramma komt daar weinig van terecht, dat is ook het probleem met de landsregering.’ 

Toch zijn er ook positieve geluiden. Sicco Rypma is raadslid voor de FNP in Súdwest-Fryslân. Hij is ‘tevreden’ met de manier waarop dualisme wordt bedreven. Het bestuursmodel is geen onderwerp van gesprek, maar ‘uiteraard in de praktijk wel aanwezig’. In zijn gemeente wordt het dualisme goed in de praktijk gebracht. Er is ruimte voor debat, en voor mondelinge en schriftelijke vragen.
Ook in Aalten klaagt de oppositie niet, blijkt uit de reactie van Tobias Holtman, fractievoorzitter van de ChristenUnie. De raad heeft de afgelopen tijd stappen gezet om de eigen rol te versterken. Zo werd een raadsprogramma opgezet en zijn er trainingen gevolgd. ‘We hebben destijds afgesproken dat elke partij ieder voorstel voortvloeiend uit het raadsprogramma, maar ook andere voorstellen, op hun merites kan beoordelen’, zegt Holtman. ‘Dat betekent concreet dat raadsfracties ieder voorstel toetsen en daarover onafhankelijk een oordeel kunnen uitspreken. In de raad van Aalten wordt die ruimte ook genomen.’

Agenda
De punten op de raadsagenda worden overal grotendeels geagendeerd door het college. In Aalten komt 85 tot 90 procent van burgemeester en wethouders, schat Holtman. In Bergeijk, bij Wil Rombouts, is dat ook zo. En in Zoetermeer is het ‘op het moment’ 98 procent agendering door het college, en 2 procent door de raad, schrijft Marijke van der Meer van Zó! Zoetermeer. ‘Maar als je echt iets wilt bespreken, dan is dat wel goed mogelijk. Op een agenderingsverzoek wordt praktisch altijd positief gereageerd.’

Kern van het dualisme is een scheiding der machten. In het extreme geval betekent dat dat er buiten de raadzaal geen lijntjes lopen tussen raad en college: geen achterkamertjesoverleg dus, maar een transparant debat. In de praktijk is dat niet zo, niet in de Tweede Kamer en niet in de gemeenteraden, waar de lijntjes volgens Tobias Holtman nog net iets korter zijn. ‘Het college is bereik- en benaderbaar en staat altijd open voor contact.’

Anders is dat in gemeenten waar het informele contact tussen raad en college via partijlijnen loopt, en waar de wethouder aanschuift bij de fractievergaderingen. In Oudewater, stelt JanWouter van Wijngaarden, hebben de coalitiefracties een informatievoorsprong, omdat de wethouders bij de fractievergaderingen aanwezig zijn. In Súdwest-Fryslân woont de wethouder op verzoek ook fractievergaderingen van de oppositie bij, zegt Sicco Rypma. Daarnaast was de nazit bij vergaderingen ‘hét moment voor informeel contact’, maar nu er vanwege corona digitaal wordt vergaderd, is dat moment verdwenen.