De nieuwe werkwijze begon in de Achterhoek met een onderscheiding, vertelt wethouder Emmeke Gosselink (Gemeentebelangen Bronckhorst) van Bronckhorst. Vorig jaar meldde de streek zich aan voor een prestigieuze prijs voor ruimtelijke ordening, de Eo Wijersprijs. ‘Deelname was voor ons als bestuurders een manier om zelf op zoek te gaan met een omgevingsvisie en niet af te wachten waar het rijk mee komt’, zegt ze. ‘Tot onze verrassing waren er genoeg partijen die met de ruimtelijke inrichting van de Achterhoek aan de slag wilden. En nóg verrassender was dat we uiteindelijk met een ruimtelijke visie op de Achterhoek de prijs wonnen.’

Schaarste

Naast haar zit collega-wethouder Arjen van Gijssel (CDA) van Berkelland te glimmen van trots. De Eo Wijersprijs is niet zomaar een onderscheiding, benadrukt hij. Om een voorbeeld te geven: het miljardenprogramma Ruimte voor de Rivier begon ooit met deze prijs en werd uiteindelijk een programma dat door het rijk werd omarmd. 
‘Aardkundig fundamentalisme’ heet het winnende plan voor de Achterhoek. Van Gijssel: ‘Een prikkelende naam, waar we nu soms een beetje last van hebben. Niemand wil immers fundamentalistisch worden genoemd. Waar het op neerkomt is dat we de aarde en de natuur centraal stellen en van daaruit kijken naar de footprint van wonen, werken en recreëren.’
‘We gaan terug naar het fundament’, vult Gosselink aan. ‘En van daaruit geven we antwoord op de vraagstukken die ook op de Achterhoek afkomen.’ Ze somt op: de klimaatcrisis met haar opwarming, droogte en overstromingen, de wooncrisis, de stikstofcrisis. ‘Hoe zorgen we dat de Achterhoek een fijne plek blijft om te wonen en te leven?’ Vergeet niet, vult Van Gijssel aan, dat de druk op de schaarse ruimte groot is. ‘Als we willen tegemoetkomen aan alle concurrerende behoeftes hebben we alleen in Gelderland al 1,8 keer deze provincie nodig. We moeten de schaarste dus verdelen.’ 

We willen niet terug naar Ot en Sien of de keuterboeren

Eyeopener was voor Van Gijssel het feit dat de Achterhoek ‘aardkundig’ gezien niet ophoudt bij de grens. ‘Onze rivieren ontstaan in Duitsland en komen vanuit het Winterswijkse plateau het middengebied binnen waarin Berkelland en Bronckhorst liggen. Om uiteindelijk weg te stromen in het rivierenland rond de IJssel. Die oost-westbeweging van het water is de afgelopen tweehonderd jaar structureel genegeerd.’ Overal werd gekanaliseerd, waardoor het water zo snel mogelijk richting de IJssel werd afgevoerd. Nu kampt juist dit middenland met verdroging, en staat het gebied voor de ‘enorme ruimtelijke opgave’ om het water weer vast te houden.

Broeken en marsen

Niet alleen de geomorfologie, maar ook de geschiedenis biedt aanknopingspunten voor de ruimtelijke inrichting, vult Gosselink aan. ‘Broeken en marsen waren van oudsher gebieden die onbruikbaar waren voor de landbouw omdat ze een deel van het jaar onder water stonden. Het is idioot dat we juist op deze plekken huizen en industrieterreinen hebben gebouwd. Met de extreme buien die we nu kennen, staan zij als eerste onder water.’
Naast enthousiasme worden in de Achterhoek nu ook de dilemma’s zichtbaar. Van Gijssel: ‘Bronckhorst en Berkelland zijn van oudsher agrarische gemeenten. Als het natter wordt, moet er andere gewassenteelt komen, bijvoorbeeld grondstoffen voor materialen die ook kunnen worden gebruikt bij biobased bouwen.’ Sowieso staat het gebied voor een grote transitie als het om landbouw gaat. ‘Iedereen in de regio snapt dat onze footprint te groot is geworden. Maar van de wereldmarkt naar een autarkisch systeem is een te grote stap, we willen niet terug naar Ot en Sien of de keuterboeren.’

Buurtschappen

Een ander dilemma: de woningbouw. Buurtschappen zijn volgens de twee wethouders ‘identair’ voor de Achterhoek. Gosselink: ‘Grootschalige woningbouw, zoals in de Randstad, past niet bij deze regio.’ Maar een fijnmazige inrichting vraagt óók meer ­investeringen in de infrastructuur. ‘Daarover moeten we in gesprek met het rijk. Gelukkig hebben we ons huiswerk gedaan. We kunnen goed uitleggen waarom wij het hier anders willen aanpakken.’
In vier jaar tijd zagen Gosslink en Van Gijssel de reputatie van de Achterhoek drastisch veranderen. ‘Eerst waren we een krimpregio’, zegt Van Gijssel, ‘nu zijn we drogevoetenland. Minister De Jonge van Binnenlandse Zaken stimuleert ons zelfs om extra woningen te bouwen.’
Nu al signaleren de wethouders een trek vanuit het westen naar de Achterhoek. ‘Het moet hier wel leefbaar blijven’, stelt Van Gijssel. ‘We willen onze dorpen en kernen niet kwijt. Mensen voelen zich hier niet verbonden op gemeenteniveau, maar in buurtschappen.’ Een nieuwe omgevingsvisie, het Ruimtelijk Perspectief Achterhoek, moet straks recht doen aan deze wens.

We hebben de horizon bewust ver weg gelegd. Hoe moet de Achterhoek er over honderd jaar uitzien?

Droebels

Door stoppende agrariërs zien Gosselink en Van Gijssel dat er op de oorspronkelijke agrarische erven meer zogeheten droebels ontstaan, kleine woonkernen in de buitengebieden. Maar of dat zo’n goed idee is, weten de wethouders niet. Van Gijssel: ‘Droebels kunnen ten koste gaan van het Achterhoekse coulisselandschap waar we zo beroemd om zijn.’
Los daarvan wordt het lastig om voor de nieuwe bewoners in deze kleine kernen goede zorg te regelen, zeker nu een zorginfarct dreigt. Het zijn vraagstukken waar de wethouders nu op uitkomen, ‘knopen die niet direct oplosbaar zijn’ en die ze welbewust opsporen. 
Reden ook voor Gosselink om zo snel mogelijk het gesprek aan te gaan met bewoners. ‘Zij moeten meepraten over waar woningen komen en waar het landschap intact blijft. Het gaat om ingewikkelde veranderingen in de eigen achtertuin. Het is belangrijk dus dat zij het eens zijn over de toekomstvisie voor dit gebied, zonder het algemeen belang uit het oog te verliezen uiteraard.’ Samen met bewoners van het dorp Hummelo in Bronckhorst hield ze ontwerpbijeenkomsten en werd een ‘woonwensenboek’ gemaakt. 
Aardkundig fundamentalisme vraagt niet alleen van inwoners maar ook van bestuurders een andere manier van denken, denkt Van Gijssel. ‘We hebben de horizon bewust ver weg gelegd. Hoe moet de Achterhoek er over honderd jaar uitzien? Van daaruit ga je terug redeneren.’ Gosselink: ‘Veel bestuurders kijken niet verder dan vier jaar en willen een politieke stempel drukken. Ik hoef geen lintjes te knippen. Dat neemt niet weg dat het schuurt als plannen moeten worden geschrapt omdat ze niet meer bij het DNA van ons gebied passen.’

De bestuurders in de Achterhoek hangen weer boven kaarten

Geladen

Toch zou het zomaar kunnen, zegt Van Gijssel, dat de Achterhoek met het aardkundig fundamentalisme een voorbeeld gaat worden voor andere regio’s in Nederland. Zoals eerder met Eo Wijers-winnaars is gebeurd. ‘We hebben in elk geval het gevoel dat we iets te ­pakken hebben wat aanspreekt.’
De bestuurders in de Achterhoek hangen weer boven kaarten, vertelt hij enthousiast. Er wordt gekeken naar waar de stroomgebieden van rivieren zich bevinden, waar de werkgelegenheid is en waar de industrie. ‘We hebben lang gedacht dat Nederland af is. Nu weten we dat dit niet waar is. We staan voor de grootste ruimtelijke opgave sinds vijftig jaar.’
‘Kaarten zijn natuurlijk best spannend’, zegt Gosselink. ‘Sinds de stikstofkaarten van Van der Wal schrikken mensen daar enorm van. Maar we maken ze deze keer wel zelf. En ze helpen om het juiste gesprek te voeren met elkaar. Doen we de goede dingen op de juiste plek en wat voor regio willen we zijn?’ Met de geformuleerde antwoorden staat de regio ook sterker tegenover de provincie, de waterschappen en het rijk. ‘Doordat we onze identiteit geladen hebben, zijn we een betere gesprekspartner.’