Dat de nieuwe coalitie van PVV, VVD, NSC en BBB met geen woord rept over de financiële tekorten bij gemeenten, is voor de VNG het grootste minpunt. ‘We hebben geen antwoord gekregen op de randvoorwaarde dat we als gemeente voldoende middelen moeten krijgen voor de taken die we hebben’, zegt algemeen directeur Leonard Geluk. ‘Nu blijkt dat er geen geld bijkomt, is het logisch dat we tegen het kabinet zeggen dat we dan ook minder gaan doen. Dat wordt een spannend gesprek.’ 
De VNG uit in Den Haag al langer zorgen over het financiële ravijn. In de Voorjaarsnota, vorige maand, kwam het uitgaande kabinet-Rutte IV gemeenten deels tegemoet. De lokale overheden krijgen er vanaf 2026 één miljard bij en de opschalingskorting verdween definitief. Maar er bleef nog een tekort van twee miljard euro staan, en voor 2025 is een eenmalige korting van 675 miljoen ingeboekt. Gemeenten hoopten dat een nieuw kabinet met extra geld over de brug zou komen, maar dat bleek vergeefs.

Balans
De periode tot Prinsjesdag wil de VNG daarom onder meer gebruiken om met het aankomende kabinet het gesprek aan te gaan over de financiën. Taken en middelen moeten in balans zijn, herhaalt Geluk. ‘Als gemeenten minder geld hebben dan nodig, dan kunnen we ook minder doen. Dat is de boodschap die we meegeven aan het nieuwe kabinet: wilt u echt dat we minder gaan doen? Als het antwoord is: het takenpakket blijft zoals dat is, maar wij betalen niet dus zoek het maar uit, dan is dat niet de goede weg.’ 
Daarmee legt de VNG het teruggeven van taken nadrukkelijk op tafel. Geluk plaatst wel een kanttekening: er zijn geen gemeentelijke taken die zomaar even niet meer uitgevoerd kunnen worden zonder de eigen inwoners te duperen.  ‘We kunnen de jeugdzorg niet teruggeven zonder dat dat effect heeft. Maar we kunnen wel duidelijk maken dat we niet meer gaan uitgeven aan taken dan dat we van het rijk krijgen. Dus als we voor de Wmo vier miljard euro krijgen, gaan wij er geen zes miljard aan uitgeven.’ 
Dat kan betekenen dat een Wmo-aanvraag niet wordt gehonoreerd. Geluk: ‘Dat is dan het schrijnende effect van de keuzes die het rijk maakt. Maar het alternatief is dat we als gemeente permanent geen sluitende begroting hebben. Dat kan ook niet. Het feit dat gemeenten te weinig geld krijgen, heeft consequenties voor het voorzieningenniveau. Daar moeten we het gesprek over aangaan.’

Grens
De VNG, zegt Geluk, is niet bang om – na jarenlang blaffen – nu ook te bijten. ‘Daar hebben we scenario’s voor doordacht en we zijn ook bereid die toe te passen. Alleen hebben we het liefst dat we er gewoon aan de bestuurlijke tafel uitkomen. We kunnen wel boos de ruiten gaan ingooien op de ministeries, maar uiteindelijk moeten we het gewoon weer samen doen. Maar er is voor ons wel een grens.’ 

We komen er het liefst gewoon aan de bestuurlijke tafel uit

Bij de gemeenten was de afgelopen periode gemor te horen over de Voorjaarsnota. Daarin wordt niet het hele ravijn geslecht, en is er in 2025 zelfs een eenmalige korting van 675 miljoen. Geluk: ‘De VNG is een vereniging. Uiteindelijk bepalen de leden de koers. Het is mijn taak om enerzijds aan te voelen wat er speelt bij de leden en anderzijds de brug naar het kabinet open te houden. We moeten samen Nederland bestuurbaar houden. Dat is een ingewikkelde rol. De afgelopen tijd hebben we de leden heel precies uitgelegd wat we redelijkerwijs konden verwachten van een demissionair kabinet. Dan is de afschaffing van de opschalingskorting een resultaat. Er is echter ook die lelijke uitname uit de kas in 2025. Die is on­gegrond, onjuist en onwenselijk. Maar het was aan de kant van het rijk wel de enige manier om dit politiek rond te krijgen.’

Spuks
De vier partijen zijn voornemens om de specifieke uitkeringen (spuks) – een doorn in het oog van veel gemeenten – over te hevelen naar het gemeentefonds, met uitzondering van het BUIG-budget, waarmee onder meer de uitkeringen van de Participatiewet worden betaald. Voor gemeenten goed nieuws, want de spuks gaan gepaard met hoge administratieve lasten en leiden daardoor tot veel irritatie. Maar die overheveling gaat gepaard met een korting van 10 procent: 638 miljoen euro. Is dat niet een verstopte bezuiniging? 
Geluk kijkt er milder naar. Ja, er is een korting van 10 procent ingeboekt wanneer de spuks daadwerkelijk worden toegevoegd aan het gemeentefonds. Maar dat betekent ook dat gemeenten straks zo’n 5,5 miljard euro extra vrij te besteden hebben. ‘Dat is een goede ontwikkeling. In het contact met de onderhandelaars is duidelijk geworden dat het een administratieve korting is. Die wordt pas toegepast als het geld daadwerkelijk wordt overgeheveld naar het gemeente­fonds. Als het kabinet de korting echter uitlegt als sec 638 miljoen eraf, dan hebben we echt een groot probleem.’

Spreidingswet
Het asielhoofdstuk vormt een ander minpunt uit het hoofdlijnenakkoord. De VNG heeft lang gelobbyd voor de spreidingswet, maar de nieuwe coalitie wil die intrekken. Geluk heeft maar één boodschap voor het nieuwe kabinet: ‘Doe het niet.’ Het idee van de wet is dat iedere gemeente haar deel doet, naar draagkracht. ‘Dat is een goed uitgangspunt.’ 
Maar alleen al de aankondiging leidde ertoe dat het aantal opvangplekken daalt, meldde het COA daags na de presentatie van het akkoord. Het gevolg, zegt Geluk: meer asielzoekers belanden op straat. ‘Het hele stelsel stort in vanuit de illusie dat als je hard roept dat er geen asielzoekers komen, ze er ook echt niet zullen zijn. Maar ze zullen er zijn, en ze zijn er nú.’ 
Asielopvang is weliswaar de verantwoordelijkheid van het rijk, maar ‘de ellende landt bij gemeenten’, zegt Geluk. ‘We zullen daar het rijk op aanspreken. Maar beter is het nog als de coalitiepartijen op hun schreden terugkeren en de spreidingswet niet intrekken.’

Dat is dan het schrijnende effect van de keuzes die het rijk maakt

Geluk haast zich erbij te zeggen dat de VNG als organisatie neutraal is tegenover het streven om het asielbeleid een stuk strenger te maken. ‘Dat is echt een politieke keuze. Maar het moet niet zo zijn dat de ­consequenties van dat beleid op het bord van gemeenten wordt gelegd.’

Bestuur
Geluk ziet ook positieve punten in het akkoord. Op belangrijke thema’s als bestaanszekerheid en wonen wordt aangesloten bij de agenda’s die de VNG begin dit jaar met maatschappelijke partners in twee speciale toppen heeft vastgesteld. En ook op het terrein van klimaat en energie zijn er mogelijkheden voor gemeenten om de gewenste stap vooruit te blijven zetten. Misschien juist wel omdat de voornemens hier nog niet zijn ingevuld. ‘Op dit punt kunnen we als gemeente die stap naar voren zetten en de nieuwe bewindspersonen een richting meegeven.’

Waardevolle passages
Daarnaast bevat het hoofdstuk over bestuur waardevolle passages. ‘De grote maatschappelijke vraagstukken kunnen we alleen oplossen als gemeenten en het rijk schouder aan schouder staan’, zegt Geluk. ‘Dat staat vrij stevig in het akkoord. Het rijk heeft als wetgever de verantwoordelijkheid om knopen door te hakken. Daar willen we niets aan afdoen. Maar we zien het wel als een gezamenlijke verantwoordelijkheid om de goede keuzes te maken.’
Dat was in de recente praktijk niet altijd het geval, maar de nieuwe coalitie lijkt die ruimte nu wel te zoeken, ziet Geluk. 
‘Dat vind ik waardevol’, zegt hij. ‘Als we een fatsoenlijke overheid willen in Nederland, dan moeten rijk en gemeenten dat samen doen, ook met provincies en waterschappen. Dat betekent niet dat het rijk zaken over de schutting moet gooien, maar dat we daadwerkelijk samen zoeken naar wat de effecten zijn van de keuzes die we maken. Als dat voor de grote opgaven de werkelijkheid kan worden de ­komende jaren, dan vaart Nederland daar wel bij.’