De Green Deal, het plan waarmee de Europese Commissie Europa in 2050 klimaatneutraal wil maken, gaat gepaard met een groot aantal wetsvoorstellen die gemeenten in meer of mindere mate raken: de herziening van de richtlijnen voor stedelijk afvalwater, bodemmonitoring, luchtkwaliteit en voor industriële emissies; en de Natuurherstelverordening. Die laatste, ook wel de natuurherstelwet genoemd, is in de ijskast gezet omdat een maand geleden onverwachts bleek dat de benodigde meerderheid van 65 procent van de EU-lidstaten toch niet zou worden gehaald. 
Maar ook zonder die natuurherstelwet zal er de komende jaren veel op het bordje van gemeenten belanden om de Europese doelstellingen te halen. Volgens een recente impactanalyse van de VNG krijgen gemeenten waarschijnlijk te maken met aangescherpte normen en aanvullende taken rondom milieu en natuurbehoud. Dat gemeenten aan de lat staan, is in lijn met de Omgevingswet waarvan de basisfilosofie is dat activiteiten in, en besluitvorming over de fysieke leefomgeving zo lokaal mogelijk worden belegd, dicht bij de burger.

Lastig

De grote vraag is: hoe dan? In de analyse staat dat gemeenten niet voldoende zijn toegerust voor een samenhangende uitvoering van alle EU-wetsvoorstellen. Daar zijn mensen en kennis voor nodig, zegt de Middelburgse wethouder Rutger Schonis (D66). ‘Als er een Europese richtlijn is geïmplementeerd, hoe ga je die dan monitoren, hoe rapporteer je terug? Dat is lastig.’
Lastig, maar niet onmogelijk? ‘Neem de Kaderrichtlijn Water, best een groot thema,’ zegt Schonis. ‘Gemeenten zijn daar flankerend bij betrokken, het is geen feestje van de waterschappen of de provincies. Door de manier waarop gemeenten omgaan met bestrijdingsmiddelen, geef je daar al invulling aan. Maar heel eerlijk: ik durf er mijn hand niet voor in het vuur te steken dat gemeenten van al die andere Europese richtlijnen weten wat de stand van zaken is en hoe ze daarop moeten handelen.’
Met een goed gebruik van ‘GBV’ kom je een heel eind, zegt hij. ‘Gezond boerenverstand. In de praktijk doen gemeenten al heel veel wat in lijn is met Europese regelgeving. Maar we hebben niet de kennis in huis om alles te weten. Middelburg heeft vijftigduizend inwoners en een ambtelijk apparaat dat daarbij past, dan zit zoiets als een kenniscoördinator er niet in. Met zo’n Kaderrichtlijn Water kom je met logisch nadenken een heel eind, maar de richtlijn voor kunstmatige intelligentie die er straks aan komt, is heel wat anders. Die kun je eigenlijk niet bij gemeenten neerleggen, zelfs een stad als Amsterdam of Rotterdam kan echt niet zomaar genoeg AI-experts uit de kast trekken.’

Met gezond boerenverstand kom je een heel eind

Creativiteit

Marieke Schouten is wethouder (GroenLinks) van Nieuwegein en lid van de VNG-delegatie in het Comité van de Regio’s dat in Brussel adviseert over nieuwe wetten die invloed hebben op gemeenten en regio’s – ongeveer 70 procent van alle EU-wetgeving. Ja, zegt ze, er komt veel op gemeenten af. En nee, het wordt niet gemakkelijk om alles wat moet, ook echt voor elkaar te krijgen. ‘Als het gemakkelijk zou zijn, hadden we geen bestuurders nodig. Het is evident dat we voor een lastige klus staan. En toch moet het gebeuren. We hebben gewoon een aantal forse problemen en om die op te lossen is creativiteit nodig.’
Overigens constateert Schouten dat burgers in toenemende mate grotere stappen zetten dan de beleidsmakers. Als recent voorbeeld noemt ze het gebruik van pesticiden. ‘Als ik mag chargeren: als het een slecht effect heeft op de bodem dan gaan we wat minder snel in de benen, maar als het een slecht effect heeft op de gezondheid en we weten steeds meer over verbanden tussen bepaalde pesticiden en ziekten als parkinson, dan komt het dichtbij en dan staan burgers op.’

Implementatiekracht

Gemeenten zouden zich in Europa via het Comité van de Regio’s nog steviger dan ze nu al doen kunnen opstellen als het gaat om de uitvoerbaarheid van Europese wet- en regelgeving, zegt Schouten. ‘Het is onze rol in het Comité om ons daarover te blijven opwinden. We laveren tussen politieke ambities en uitvoerbaarheid. Maar tegelijkertijd moeten we ons op dat Europese abstractieniveau ook weer niet te veel bemoeien met de implementatie, we willen niet op de stoel van de gemeenten gaan zitten. In algemene zin is onze boodschap wel: doe nu eens echt iets aan de implementatiekracht op het lokale niveau. Het is goed dat er nu een impactanalyse van de VNG is die de vinger op die zere plek legt.’

Als je zegt: “Het moet van Brussel”, dan heb je geen sterk verhaal

Schouten wil zich als lokaal bestuurder bij het nemen van impopulaire maatregelen niet verschuilen achter het argument dat ‘het nu eenmaal moet van Brussel’: ‘Europa, dat zijn wij allemaal. Soms kan er een goede reden voor zijn om je achter Brussel te verschuilen, maar ondertussen maken we van alle kanten gebruik van Europa. Geld voor het sociaal domein komt uit Europa, bij aanbestedingen denken we er niet eens meer over na dat we daarvoor gebruikmaken van Europese regels. Normen voor luchtvervuiling, die zijn gewoon op Europees niveau nodig. Als je zegt: “Het moet van Brussel”, dan heb je geen sterk verhaal, dat is een zwaktebod. Natuurlijk schuurt en kraakt het soms aan alle kanten, maar dat kan ook bijna niet anders.’
Neem de energietransitie, zegt de wethouder. ‘Die doet pijn bij heel veel mensen, dat snap ik heel goed. Het is niet fijn als de kosten voor energie hoger worden en voor veel mensen is het een barrière om in te zetten op verduurzaming van de woning. Maar we hebben hier wel afspraken over gemaakt, lokaal, landelijk en in Europa. Het is een werkelijkheid waar we mee te maken hebben. Het is aan ons, bestuurders, om daar lokale afwegingen in te maken. We hebben schaarste aan ruimte, aan energie, aan woningen en er komen eisen op ons af op het gebied van water, lucht en energie. Dat komt allemaal bij elkaar in ons stedelijk gebied. Dus ja, het is complex en dat toont de VNG­-analyse ook terecht aan. En bij de ene gemeente lukt het wat beter dan bij de andere om lokaal de afweging te maken hoe je met al die eisen omgaat.’

Samenwerking

Samenwerking is wat Schonis betreft cruciaal. Meer taken zullen met hetzelfde aantal mensen moeten worden opgepakt, want personeel is ook schaars. In Zeeland, met zijn overzichtelijke schaal, wordt op veel gebieden al goed samengewerkt, zegt hij. De discussie over het ‘ravijnjaar’ en de dreigende financiële tekorten bij gemeenten vindt Schonis zelf niet zo interessant. ‘Ik ben zelf Kamerlid geweest en dan weet je: iedereen wil altijd meer geld. Gemeenten onderscheiden zich daar niet mee. De vraag moet zijn: welke taken willen we blijven doen en hoe kan dat op een goede manier? Geld is daarvoor natuurlijk een middel, maar het bovenliggende thema is het intact houden en versterken van onze positie als gemeenten om aan die opstapeling van taken te kunnen blijven voldoen.’
Dan kan er een moment komen dat gemeenten ook aan Europa laten horen dat de rek eruit is, zegt Schonis. ‘Neem AI bijvoorbeeld. Dat gaat zo snel, dat kunnen gemeenten gewoon niet bijbenen, dat moet je echt op rijksniveau aanpakken.’

Kennis

Ook voor Schouten in Nieuwegein ligt de oplossing in de regionale samenwerking: ‘De mensen kennen elkaar, het is een overzichtelijke schaal, er vindt onderling uitwisseling plaats en er wordt heel veel geïnvesteerd in kennis. Als gemeente kunnen we niet alles meer. We verwachten steeds meer van ambtenaren, zij moeten schapen met vijf poten zijn: én processen kunnen begeleiden, én inhoudelijk heel goed zijn, én goed integraal kunnen werken. Dat is wel veelgevraagd. In Nieuwegein lukt het nog redelijk goed om mensen te vinden en vast te houden, maar ik vermoed dat de situatie in veel andere gemeenten zorgelijker is.’