Aan de vooravond van de gemeenteraadsverkiezingen publiceerde het ministerie van BZK de Handreiking omgaan met desinformatie. Met handvatten voor ambtenaren en bestuurders hoe desinformatie te voorkomen, hoe de eigen informatiepositie te verstevigen en hoe te reageren. Het tijdstip is geen toeval, zeg griffier Eleonore Karman van de Goudse gemeenteraad: ‘Het is goed om nieuwe raadsleden vanaf het begin bewust te maken van de risico’s.’
Gouda is een buurgemeente van Bodegraven-Reeuwijk. Dat werd een jaar geleden geconfronteerd met complotdenkers die vanuit het hele land bloemen kwamen leggen bij kindergraven op de plaatselijke begraafplaats. Omdat die kinderen slachtoffers zouden zijn een satanistisch pedonetwerk. Het zorgde voor veel commotie in Bodegraven, niet in de laatste plaats bij toenmalig burgemeester Christiaan van der Kamp die de rust moest herstellen zonder ergens op terug te kunnen vallen. Het Zakboek Openbare orde en veiligheid, een standaardwerk op het bureau van elke burgemeester, bleek nutteloos. Dat zou moeten worden uitgebreid met een paragraaf over de digitale wereld, zei hij in VNG Magazine.
Dat zal nog wel even duren, want er is pas een herziene druk uitgekomen. Maar nu is er de handreiking van het ministerie van BZK die voor een deel in de behoefte voorziet. Aan de handreiking werd meegeschreven door burgemeester Sjoerd Potters van De Bilt, lid van de VNG-commissie Bestuur en Veiligheid, en griffier Karman, lid van de VNG-commissie Raadsleden en Griffiers.

Klopt dit wel?

In Gouda valt het met de desinformatie nog wel mee, zegt Karman. Toch krijgt ook zij wel vragen van haar raadsleden: klopt dit wel? ‘Na Bodegraven-Reeuwijk realiseerde ik me dat zoiets ook hier kan gebeuren. Dus ik ben blij met deze handreiking. Als griffie moet je ook alert zijn op wat partijen of raadsleden framen. Als iets echt niet klopt, hoe reageer je er dan op? Wij doen dat feitelijk, we gaan niet in op de inhoud want dan word je als griffie onderdeel van een discussie en dat is niet wenselijk.’
In de handreiking wordt desinformatie gedefinieerd als ‘het doelbewust, veelal heimelijk, verspreiden van misleidende informatie, met het doel om het publieke debat, democratische processen, de open economie of nationale veiligheid te schaden of te verstoren’. Daarbij wordt direct aangetekend dat desinformatie als zodanig niet verboden is. Er is immers ook nog zoiets als vrijheid van meningsuiting. Die is niet onbeperkt, maar er moeten zwaarwegende redenen zijn om in te grijpen. Gemeenten moeten dus een modus vinden om ermee om te gaan.
Desinformatie kan maatschappelijke effecten hebben en brandstof zijn voor complottheorieën en polarisatie. Organisaties, zoals gemeenten en gemeenteraden, kunnen zich hierop voorbereiden, bijvoorbeeld door de organisatie erop in te richten (draaiboek, communicatie, format voor een standaardreactie) en door het gesprek met de inwoners aan te gaan.

Het is natuurlijk in de eerste plaats ook leuk om in de raad te zitten

Hamburgermodel

Gevraagd naar wat zij het belangrijkste deel van de handreiking vindt, zegt Karman: ‘Ik ben gecharmeerd van het beeld van het hamburgermodel. Centraal daarin staat dat het geen zin heeft om continu te zeggen dat iets niet waar is, maar dat je met feiten moet reageren. Mijn advies aan raadsleden zou dan ook zijn: word geen onderdeel van de discussie over de inhoud, maar blijf bij de feiten.’

De raadsgriffie verzorgt de informatiestroom naar de gemeenteraad. Loopt de griffier, die de informatie zeeft, daarmee niet het risico onderdeel van het probleem te worden, bijvoorbeeld als bepaalde informatie niet wordt doorgestuurd naar de raadsleden?
‘Iedere inwoner heeft het recht een raadslid aan te schrijven, dus ik zal dat niet tegenhouden’, zegt Karman. ‘Maar als er echt correspondentie binnenkomt over een onderwerp dat op de agenda van een vergadering staat, dan laten we het intern checken en doen er een oplegger bij, als een soort waarschuwing. Ook dan is het belangrijk het feitelijk te houden.’

Gedoseerd brengen

Desinformatie is in Gouda straks onderdeel van het introductieprogramma voor nieuwe raadsleden. Dat is wel ingewikkeld, zegt Karman: ‘Mensen gaan in de raad omdat ze iets goeds willen doen voor hun gemeente, dorp of stad. Dan worden ze geconfronteerd met vraagstukken over integriteit en desinformatie en blijkt dat meer komt kijken bij het raadswerk dan ze eerst misschien dachten. Dus je moet ze niet afschrikken en het gedoseerd brengen. Want het is natuurlijk in de eerste plaats ook leuk om in de raad te zitten.’
Ze hoopt dat de handreiking in alle gemeenten wordt gebruikt bij de introductie, maar dan ook goed: ‘Dus niet alleen maar doorsturen als onderdeel van een heel pakket informatie, ik zou er echt een workshop of een ander soort bijeenkomst aan wijden. Je moet er iets mee doen, anders wordt het niks.’