Het lokaal bestuur is permanent onderhevig aan verandering. Denk daarbij aan recente decentralisering, regionalisering, schaalvergroting, maar ook aan ontwikkelingen als de energietransitie en de gevolgen van de Omgevingswet. Hoe anticipeer je als lokaal bestuurders op een inclusieve manier op de constant veranderende tijd en daarmee op de veranderende democratie? Thorbecke 2024 reikt lokale bestuurders een helpende hand bij deze zoektocht. 

Aanteekeningen

Het is 1839 als hoogleraar Johan Rudolph Thorbecke zijn eerste bijdrage aan het debat over de Grondwet levert met het stuk Aanteekeningen op de Grondwet. In 1844 schrijft hij met acht anderen het initiatief tot herziening van de Nederlandse Grondwet, maar het zou nog tot 1848 duren voordat de nieuwe Grondwet werd ingevoerd en Thorbeckes naam hier voor eeuwig aan verbonden werd. 
Thorbecke was de grote vernieuwer op staatsrechtelijk gebied in zijn tijd, anno 2020 moeten de vernieuwing en verandering vooral komen van onderop, vanuit het lokale bestuur. Burgemeester Jan Hamming van Zaanstad is als lid van de VNG-commissie Bestuur en Veiligheid nauw betrokken geweest bij de totstandkoming van Thorbecke 2024. Hij onderschrijft het idee dat gemeenten continu mee moeten bewegen met maatschappelijke ontwikkelingen, maar erkent dat dit in Zaanstad wellicht om iets anders vraagt dan in Zoetermeer of Zeewolde: maatwerkdemocratie dus. ‘Belangrijk is dat we als gemeenten continu in verbinding staan met onze inwoners en aansluiten bij hun kracht.’

Thorbecke 2024 geeft een overzicht van een aantal ontwikkelingen en experimenten die kunnen dienen als voorbeeld van veranderingsgezind lokaal besturen. Zo blijkt uit onderzoek van de staatscommissie-Remkes naar de staat van onze democratie en rechtsstaat, dat grote groepen in de samenleving zich niet gehoord voelen door de politiek.

Een vitale democratie kan niet zonder stevig tegengeluid

Wat kun je daar als lokaal bestuur aan doen? Zou het helpen als de lokale besturen minder uit witte oudere mannen zouden bestaan, maar inclusiever van samenstelling zouden zijn, zodat de verscheidenheid aan mensen qua geloof, kleur, opleiding en geaardheid zich beter gerepresenteerd voelt?
Hamming: ‘In een goed democratisch proces moeten alle belangen worden meegenomen. Helaas voelt een grote groep inwoners zich niet altijd vertegenwoordigd door zijn of haar bestuurders, dat geldt ook voor Zaanstad. Een bestuur dat een afspiegeling vormt van de inwoners kan helpen, maar is geen garantie dat alle belangen op een goede manier worden afgewogen. De vraag is veel meer hoe je het als overheid in de stad doet.’

Het is niet zo dat er helemaal geen beweging plaatsvindt binnen het lokaal bestuur in Nederland. Zo zijn in Kaag en Braassem, Best en Cranendonck de gemeenteraden aan de slag gegaan met een raadsakkoord. Dat is een akkoord dat niet louter door de coalitie is opgesteld, maar door de voltallige gemeenteraad. Hierdoor zijn alle partijen, en daarmee hun stemmers, vertegenwoordigd.
Een mooi buitenlands initiatief is het Oost-Belgische voorbeeld van de gelote senaat, waarbij inwoners die daarin zetelen de bevoegdheid krijgen zelf thema’s op de politieke agenda te zetten, eigen oplossingen voor te stellen en de opvolging hiervan ook weer zelf te controleren. 

Participatie

Inwoners meer inspraak geven voelt logisch, want besluiten die op lokaal niveau worden genomen gaan burgers direct aan. Ze geven zelf ook aan dat zij graag meer invloed zouden hebben op de besluitvorming en voorstander zijn van een meer directe democratie, staat in het Vlugschrift Thorbecke 2024. Dat geldt zowel voor mensen met weinig vertrouwen als voor mensen met veel vertrouwen in de politiek (respectievelijk 79 procent en 54 procent).

Burgemeester Hamming van Zaanstad is van mening dat gemeentebesturen ‘continu moeten blijven zoeken naar nieuwe manieren om samen met de inwoners de stad te besturen’. De aanpak verschilt volgens hem per vraagstuk, per wijk, per situatie. ‘Meestal gaat het om een goede mix van methodes, bijvoorbeeld een combinatie van participatie van belanghebbenden, deskundig advies, een brede peiling en besluitvorming in de gemeenteraad. De tevredenheid van inwoners is afhankelijk van heel veel factoren. Een aantal daarvan kunnen we als gemeente beïnvloeden door goed te luisteren, duidelijk te zijn en mensen zeggenschap te geven over zaken die voor hen belangrijk zijn.’

Een uitvloeisel van meer burgerparticipatie is zelfbestuur. Hoogleraar Tine de Moor spreekt zelfs van een derde golf van burgeractivisme. Dat klinkt ook burgemeester Hamming niet onbekend in de oren. ‘Je ziet het in vrijwel alle sectoren, buurtappgroepen, groenbeheer, zorg- en energiecoöperaties, ga zo maar door. In deze coronatijd ontstaan ook allerlei mooie wijkinitiatieven om elkaar door de crisis te helpen. Dat beschouw ik als positief. Tegelijkertijd zien we de laatste jaren een maatschappelijke en politieke verharding en polarisatie. Dat kan zelfs leiden tot burgers die zich afzetten tegen de democratische rechtsstaat. Dat soort burgeractivisme vind ik minder positief, hoewel een vitale democratie niet kan zonder een stevig tegengeluid.’

Hopelijk zet Thorbecke 2024 lokale besturen aan tot actie. Hamming: ‘Met het oog op de onzekerheden die de coronacrisis meebrengt en de gemeenteraadsverkiezingen van 2022 is het voor lokaal bestuurders belangrijk om vooruit te kijken. Een ding hebben we in ieder geval geleerd van deze crisis: we kunnen de toekomst niet voorspellen, maar we moeten haar wel verkennen.’