Dit rapport richt zich op een probleemanalyse in de uitvoering. Eind 2020 volgt het rapport ‘fase 2: handelingsperspectieven’.

Samenvatting rapport

Het vertrekpunt van dit rapport is dat door een complex systeem aan wetten en regels grote uitvoeringsorganisaties zoals de Belastingdienst of DUO hun primaire taak met moeite kunnen uitvoeren, ‘laat staan deze robuust en toekomstbestendig te maken’. Dit is volgens de auteurs een probleem, omdat inwoners – met name kwetsbare en minder digitaal vaardige inwoners – ‘verdwalen in een woud van regels’ en daardoor in de problemen komen. Het rapport stelt dat de behoeften van inwoners centraal zouden moeten staan in wetgeving en regels, zodat iedereen kan meedoen en waar nodig (in persoon) maatwerk geleverd kan worden.

Deze complexe situatie is ontstaan doordat de uitvoering permanent onder druk staat. De verwachtingen in de samenleving zijn hoog, wat leidt tot politieke bemoeienis, wat vervolgens leidt tot tussentijds ingrijpen en ‘zigzagbeleid’. Onder druk wordt bij nieuw beleid vaak voor suboptimale IT-oplossingen gekozen. Hierdoor groeit de afhankelijkheid van ketens, maar zijn de uitvoering en beschikbare data nog onvoldoende ingericht op deze ketensamenwerking. Tijd- en capaciteitsproblemen maken bovendien dat er onvoldoende onderhoud en innovatie op IT-systemen plaatsvindt.

Gemeentelijk perspectief

Dit rapport biedt gemeenten enerzijds steun voor initiatieven, zoals het instellen van een fysiek gemeenteloket voor inwoners die in de problemen zijn geraakt en het dejuridiseren van het sociaal domein. Anderzijds is de (uitvoerings)problematiek en de complexiteit van het systeem aan regels ook herkenbaar en leerzaam.

Dit rapport richt zich op handelingsperspectieven in de uitvoering. Begin 2020 verscheen het rapport ‘fase 1: probleemanalyse’.

Samenvatting rapport

Dit rapport biedt strategische handelingsperspectieven om in de komende tien jaar een nieuwe aanpak voor uitvoerbaarheid (inclusief de relatie tussen politiek, beleid en uitvoering) en voor de uitvoering te ontwikkelen en in praktijk te brengen. Het gaat om handelingsperspectieven gericht op zes belangrijke onderwerpen:

1. Toekomstbestendige dienstverlening;
2. Versnelling digitale agenda;
3. Wendbaar en toekomstbestendig beleid, wet- en regelgeving;
4. Intensivering van de samenwerking en verbeteren van de ambtelijke sturing(sdriehoek);
5. Vergroten statuut en aantrekkelijkheid van de uitvoering;
6. Rol politiek.

Het rapport biedt tientallen concrete acties op deze zes hoofdonderwerpen. Belangrijke rode draden die door deze acties lopen zijn:

• Het sterker opereren als één overheid;
  • Overstijgen organisatiegrenzen;
  • Uitbreiden Gemeenschappelijke Digitale Infrastructuur en gegevenslandschap;
  • Eén organiseermodel voor maatwerk en multiproblematiek;
• Maatwerk bieden op lokaal niveau;
  • Eén overheidsbreed loket;
  • Zaken in één keer goed oppakken;
  • Reductie complexiteit wet- en regelgeving;
• Creëren van nieuwe ecosystemen;
  • Verbinden beleid en uitvoering;
  • Inhoudelijk van silo’s naar domeinen;
  • Multidisciplinair werken;
  • Ontwikkelen datagovernance;
• Investeren in kwaliteit;
  • Aantrekken ICT- en data-professionals;
  • Verhogen zelfredzaamheid burgers;
  • Verhogen datakwaliteit;
  • Uitvoeringstoetsen op nieuwe wet- en regelgeving.

Gemeentelijk perspectief

Net als zijn voorganger, ondersteunt dit rapport in grote lijnen de standpunten van gemeenten. Van het instellen van een loket dat organisatiegrenzen overstijgt, tot het reduceren van de hoeveelheid en complexiteit van wet- en regelgeving, en het sterker verbinden van beleid en uitvoering. Daarbij zijn sommige zaken al scherper dan anderen. In het verder brengen en aanscherpen van de punten zitten kansen om de strategische en tactische agenda rondom het thema nog meer in lijn met de opgaven en standpunten van gemeenten te krijgen. 

Een belangrijke kans is om gemeenten en de VNG nog meer als medeoverheid en uitvoeringspartner in beeld- en aan tafel te krijgen in dit proces. Daar zijn al diverse stappen in gezet, zowel vanuit de VNG-directie als diverse gemeentelijke topmanagers.

Dit rapport is onderdeel van de Brede Maatschappelijke Heroverwegingen. Deze hebben als doel om een breed toekomstbeeld op te leveren over de gehele breedte van onderwerpen waar de overheid zich mee bezig houdt. Werkgroep 13 (van de 16 in totaal) richt zich op betere dienstverlening voor burgers en bedrijven.

Samenvatting rapport

Het rapport constateert dat veel goed gaat bij overheidsdienstverlening. Door de sturing op efficiënte afhandeling van transacties is er hierbij echter regelmatig onvoldoende oog voor de menselijke factor. Het rapport doet voorstellen voor maatregelen om de overheidsdienstverlening te verbeteren en tegelijkertijd betaalbaar te houden.

Gemeentelijke perspectief

Voor gemeenten relevante voorstellen zijn onder meer:

• er moet in de praktijk, zowel digitaal als fysiek, beter en persoonlijker contact worden gelegd met burgers.
• De overheid moet werken aan generiek gebruik van gegevens en slimme werkprocessen.
• Burgers en bedrijven zijn geholpen met een overheid die als één overheid werkt en het in één keer goed doet. Ook om vervolgens maatwerk te kunnen bieden en problemen integraal aan te pakken.

Andere randvoorwaardelijke maatregelen zijn bijvoorbeeld:

• een gezamenlijke dienstverlenings- en data-architectuur, samenhang in de dienstverlening, beter gebruik van informatie en voorzieningen en meer kennis en kunde over ICT en de toepassing van data bij de overheid.
• Er moet worden geïnvesteerd in de uitvoeringsorganisaties om wendbaarder te worden, met meer regelruimte in specifieke gevallen.

Dit rapport is geschreven in opdracht van de Cyber Security Raad (CSR).

Samenvatting rapport

Dit rapport stelt dat technologische ontwikkelingen op de middellange termijn de samenleving nieuwe kwetsbaarheden brengt. Zo is het Internet of Things kwetsbaar voor uitval en kunnen toekomstige kwantumcomputers onze systemen op nieuwe manieren binnendringen. Tegelijkertijd brengen nieuwe technologieën ook kansen om de cyberweerbaarheid te verhogen – bijvoorbeeld door via machine learning geautomatiseerd kwetsbaarheden in software opsporen. De overheid kan via wetgeving, certificering en standaardisatie leveranciers stimuleren om beter beveiligde producten en diensten te leveren. Daarnaast wijst het rapport op een groeiende maatschappelijke afhankelijkheid van externe partijen, met name buitenlandse techbedrijven.

Het rapport biedt drie opties om de digitale autonomie te versterken:

1. Sterke encryptie, open datastandaarden of gedistribueerde systemen kunnen risico’s tegengaan, zoals ongewenste inzage, vendor lock-in en Single Points of Failure;
2. Strengere eisen stellen in inkoopvoorwaarden aan leveranciers van digitale producten en diensten (bijvoorbeeld clouddiensten);
3. Meer eigen IT-bedrijvigheid in Nederland en Europa creëren.

Gemeentelijk perspectief

Deze publicatie richt zich vooral op rijksbeleid, maar biedt zeker ook handvatten voor gemeenten. Het rapport stelt dat een adequate risicoanalyse van kritieke data en processen op bestuurlijk niveau een voorwaarde is voor het benutten van technologische kansen. Dit sluit aan bij actielijnen 1, 2 en 6 van de gemeentelijke Agenda Digitale Veiligheid 2020-2024. Het rapport noemt ook een sterk innovatieklimaat als voorwaarde voor het benutten van technologische kansen. Dit sluit in het algemeen aan bij de Digitale Agenda Gemeenten 2024 en het bijbehorende vijfde speerpunt over randvoorwaarden.

Dit rapport is besproken in de vaste commissie voor Binnenlandse Zaken van de Tweede Kamer en voorzien van een reactie door staatssecretaris Knops.

Samenvatting rapport

Dit rapport beschrijft de wereldwijde opkomst van de digitale verzorgingsstaat, waarin sociale bescherming en diensten steeds meer vorm krijgen via data-gedreven technologieën. De rapporteur stelt dat deze ontwikkeling gevaar oplevert, omdat de digitalisering van sociale beschermingssystemen vaak vergezeld wordt door grote reducties in budgetten. De digitale systemen reproduceren vaak bestaande ongelijkheid door fouten of bias in de data en door discriminatie. Bovendien hebben de systemen een grote impact op de privacy van mensen. Het zijn met name armere mensen die onder de loep worden genomen door digitale surveillance, zo stelt het rapport.

Alston beschrijft ook hoe data-gedreven technologieën de kwetsbaren in de samenleving juist kunnen helpen. Hij stelt dat het dan belangrijk is om altijd:

1. Niet-digitale opties beschikbaar te houden;
2. Digitalisering van sociale beschermingssystemen te koppelen aan programma’s die online toegankelijkheid versterken en digitale vaardigheden aanleren;
3. Digitale sociale beschermingssystemen in co-creatie en met actieve participatie van gebruikers te ontwikkelen.

Gemeentelijk perspectief

Dit rapport heeft een internationale scope, maar sluit ook aan de bij de Nederlandse werkelijkheid. De Raad van State heeft al gesteld dat burgers in de knel kunnen komen door digitalisering binnen de overheid. Bovendien heeft de rechter bijvoorbeeld begin dit jaar geoordeeld dat het Systeem Risico Indicatie (SyRI) in strijd is met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens.

Gemeenten werken aan deze problematiek. In de Digitale Agenda Gemeenten 2024 vraagt de VNG actief aandacht voor publieke waarden in de informatiesamenleving. In het kader van digitale inclusie wordende digitale vaardigheden van inwoners in hun contact met de overheid versterkt. Ook zet de VNG in op een fysiek, overheidsbreed loket bij gemeenten, wat aansluit bij de aanbeveling van Alston om niet-digitale opties beschikbaar te houden en mensen actief te helpen.

Dit rapport is geschreven op verzoek van de Vereniging van Griffiers, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden.

Samenvatting rapport

Het uitgangspunt van dit rapport is dat digitalisering in de praktijk vraagt om een (politieke) afweging van waarden. Dat is een rol die bij uitstek bij de gemeenteraad past. Dit onderzoek wijst echter uit dat de maatschappelijke en sociale impact van digitalisering momenteel nog zelden onderwerp van gesprek is in de raad. Belangrijke beslissingen over de inzet van digitale technologie ontlopen op die manier democratische controle. Het onderzoek toont aan dat raadsleden zich meer bewust worden van de brede sociale en maatschappelijke impact van digitalisering, als het thema expliciet wordt uitgelicht. Ook beperkte technische kennis hoeft dan geen belemmering te zijn.

Om raadsleden houvast te bieden bij het sturen op wenselijke uitkomsten bij de inzet van digitale technologie, heeft het Rathenau Instituut een denkraam ontworpen. Het denkraam nodigt raadsleden uit de volgende stappen te zetten:

1. Het expliciteren van de beleidsdoelen (digitalisering is immers een middel, geen doel);
2. Het onderscheiden van de instrumenten waarmee de gemeente kan sturen;
3. Het inventariseren van de mogelijke effecten van digitalisering;
4. Het nagaan welke sturingsopties er zijn om verschillende resultaten te realiseren en de beleidsdoelen te dienen;
5. Het maken van een politieke keuze: het bepalen hoe te sturen op een maatschappelijk wenselijke uitkomst.

Gemeentelijk perspectief

Een belangrijk inzicht voor gemeenten is dat het politieke gesprek over digitalisering in de gemeenteraad nog te weinig wordt gevoerd. Dit inzicht past in een bredere context van de impact van digitalisering op ons democratische bestel, zoals het Rathenau Instituut eerder beschreef in Griffiers en digitalisering (2019) en de Raad voor het Openbaar Bestuur in Zoeken naar waarheid (2019). Het denkraam kan raadsleden helpen om deze taak op te pakken.