Toeval of een seintje van het leven? Ik was in Sneek bij een congres ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van de gemeente Súdwest-Fryslân. Burgemeester Jannewietske de Vries vertelde in haar toespraak dat het college en de raad de koers uitzetten voor de lange termijn. Met een brede blik op de leefwereld en het welzijn van inwoners. Waar anders dan op het lokaal niveau kun je meer recht doen aan de menselijke maat?

We hadden het niet afgestemd, maar het verhaal sloot naadloos aan op de speech die ik had voorbereid over hoe het gaat met de overheid in Nederland. Dit is het thema van een serie werkbezoeken aan gemeenten. Onder gemeentebestuurders is veel onvrede. Over de aanpak van de toeslagenaffaire, de wooncrisis, het klimaat, de asielzoekersopvang, enzovoort. Ze ergeren zich aan de Haagse verkokering en focus op de waan van de dag. Die leiden tot versnipperde en tegenstrijdige regels die het leven van inwoners niet zelden slechter maken in plaats van beter. Gemeenten kunnen het verschil maken, maar dit vraagt meer regelruimte en autonomie.

Er is weinig ruimte om te doen wat de menselijke maat vereist

De kostendelersnorm is een actueel voorbeeld. De NOS onderzocht de praktijk in de tien grootste steden. Zij zijn veel tijd en menskracht kwijt aan het maken van uitzonderingen op de regel dat de bijstandsuitkering moet worden gekort als mensen samenwonen. In sommige gevallen is het voor zowel mensen zelf als de maatschappij beter om zonder korting op de uitkering te kunnen samenwonen. Bijvoorbeeld wanneer iemand in de bijstand een hulpbehoevende ouder in huis neemt. Dit is voordelig op andere terreinen dan de Participatiewet: het ontlast de zorg, je speelt een woning vrij en het vermindert eenzaamheid. Maar gemeenten hebben weinig ruimte om te doen wat de menselijke maat vereist. Terwijl de casuïstiek zich juist leent voor lokale afwegingen die passen bij de eigenheid van de situatie en de gemeente.

In de taal van het staatsrecht ervaren gemeenten het medebewind, de plicht om regels van hogere overheden uit te voeren, soms als een keurslijf. Zij zien in de praktijk waar het knelt, maar de rijksregels bemoeilijken of belemmeren de oplossing. De decentralisaties in het sociaal domein waren bedoeld om gezinnen en inwoners maatwerk te bieden, een integraal plan voor alle levensgebieden waar het misgaat. Dit vereist evenwel een wettelijk kader dat ruimte biedt om te werken over de grenzen van beleidskokers. Medebewind is mooi vanuit het idee van de gezamenlijke verantwoordelijkheid van één overheid. Maar kunnen we het omdraaien? Dat gemeenten op de terreinen waarvoor ze aan de lat staan, meer zelf de koers uitzetten? Met de blik op de langere termijn en vanuit het perspectief van de brede welvaart.
Precies zoals ze lokaal doen in Súdwest-Fryslân. Dat kan haast geen toeval zijn.