Zoals de overheid verantwoordelijk is voor veiligheid in de fysieke ruimte, is ze dat ook voor de openbare digitale veiligheid. Dat begint met de inrichting van de eigen systemen. Of zoals dat in jargon heet: de basis moet op orde zijn. Dat is noodzakelijk om digitale risico’s te beteugelen, maar ook om zelf de kansen van nieuwe technologieën te benutten. ‘Durf te experimenteren, maar doe het met wijsheid’, zegt Ester Weststeijn, burgemeester van de gemeente Rozendaal.
Rozendaal heeft een rijke geschiedenis met markante historische figuren. Hoe mooi zou het zijn om die eeuwenoude Rozendalers nu als AI-personage te laten vertellen over het verleden, of in te zetten bij educatieve projecten? In verschillende talen en dialecten voor alle inwoners met een andere achtergrond. Hoe mooi zou het zijn om allerlei administratieve procedures met digitale hulpmiddelen te versnellen en te vereenvoudigen? Hoe mooi kan het zijn om heldere en inclusieve communicatie te stroomlijnen met behulp van kunstmatige intelligentie?
Rozendaals burgemeester Ester Weststeijn ziet talrijke mogelijkheden van digitale technologieën voor de gemeente. Tegelijkertijd moet juist de overheid extra alert zijn op de risico’s van generatieve AI, deep fake of vormen van cybercriminaliteit. Weststeijn: ‘Elke inwoner heeft recht op een overheid die het voortouw neemt om de publieke veiligheid te bewaken. Dat vraagt ook om een overheid die weet hoe ze moet handelen als die veiligheid onder druk komt te staan door wat er in de digitale wereld gebeurt.’
Duizelingwekkend snel
En juist daarin ziet de burgemeester bij veel bestuurders wat ze ‘handelingsverlegenheid’ noemt: ‘We weten hoe we de fysieke ruimte veilig moeten inrichten, wat we moeten doen als dat niet goed gaat en hoe we moeten optreden als iemand zich misdraagt. In de afgelopen jaren zijn de ontwikkelingen binnen de digitale ruimte daar in duizelingwekkende snelheid bij gekomen. De handelingssnelheid binnen onze organisaties blijft daar nog te vaak bij achter. We zien hoe de risico’s toenemen, maar zijn niet altijd goed in staat om daarop gefaseerd aan te haken.’
Als lid van de VNG-commissie Informatiesamenleving heeft Weststeijn onder andere digitale veiligheid in de portefeuille. Daarnaast is ze voorzitter van het strategisch overleg ENSIA (Eenduidige Normatiek Single Information Audit) en lid van de Adviesraad IBD, de informatiebeveiligingsdienst van de VNG. Een digitale expert is ze naar eigen zeggen niet. ‘Maar ik ben als burgemeester wel verantwoordelijk voor de veiligheid van onze inwoners. Dat betekent ook dat hun persoonsgegevens veilig zijn en dat ze beschermd zijn tegen digitale misleiding, desinformatie en andere cyberbedreigingen.’
Europese richtlijnen
Nog niet zolang geleden waren zogeheten phishing-mails vrij makkelijk te herkennen aan de kromme zinnen en taalfouten. Tegenwoordig zorgen generatieve AI-chatbots voor glasheldere teksten die nauwelijks van echt te onderscheiden zijn. Zelfs de AI-stemmen van vrienden en familie klinken door de telefoon griezelig echt als ze om geld vragen. ‘Onlangs was ik bij een inwonersbijeenkomst over cybercriminaliteit’, vertelt Weststeijn. ‘De verhalen die je daar hoort laten zien dat de impact van een online-diefstal voor veel mensen net zo groot is als een inbraak of overval. Iemand vertelde me dat hij zelfs helemaal niet meer op internet durft. Dat is eigenlijk net zo erg als dat je niet meer op straat durft te komen.’
De VNG helpt gemeenten op allerlei manieren bij de verschillende uitdagingen van digitale veiligheid. Zoals de voorbereidingen op de implementatie van Europese NIS2-richtlijn, de opvolger van de Network and Information Security directive, en op AI Act, waarin eisen en kaders voor kunstmatige intelligentie worden vastgelegd. ‘Wet- en regelgeving is onmisbaar’, zegt Weststeijn. ‘Maar als gemeente hebben we wel de middelen nodig om in de eerste plaats onze eigen basis op orde te krijgen en houden. En dan heb ik het niet over losse projecten, maar over structurele financiering van digitale veiligheid.’
Digitale Agenda
De voorbeelden van historische Rozendalers, educatieve projecten en efficiëntere processen is slechts een greep uit de vele digitale kansen die Weststeijn ziet voor gemeenten. ‘Maar criminelen
zien net zoveel kansen’, zegt ze. ‘En criminelen zijn doorgaans niet gebonden aan wetten, verordeningen, richtlijnen en verantwoordingsplichten. Daardoor gaan zij veel sneller dan wij en blijven ze ons continu stappen voor.’
Juist daarom is het volgens de burgemeester zo belangrijk om als gemeente ook zelf te durven experimenteren en te leren om grip te krijgen op deze complexe vraagstukken. ‘We moeten niet kopschuw zijn, wel wijs en voorzichtig. Het gaat om de juiste balans. De Digitale Agenda van de VNG biedt hiervoor uitstekende handelingsperspectieven. Ook de IBD speelt hierbij een belangrijke rol: een goede informatiepositie van de gemeente is echt de basis voor digitale veiligheid.’