Aan de start van het eerste volledige bestuursjaar van de nieuwe raden en colleges, waren er hoge verwachtingen. De VNG hoopte afspraken te maken over stabiele gemeentefinanciën en flinke stappen te kunnen zetten in grote dossiers als bestaanszekerheid en wonen. Maar door de val van het kabinet kwam veel stil te liggen. ‘Ik kijk met een gemengd gevoel naar 2023,’ zegt Leonard Geluk, Algemeen Directeur.
‘Na de recordlange kabinetsformatie van 2022 levert de val van het kabinet een stagnatie die we ons niet kunnen permitteren. We hebben grote opgaven, er is maatschappelijke onvrede.’ Voor gemeenten is het zorgelijk dat er nog geen oplossing is voor het financieel ravijn, de korting van € 3 miljard op het gemeentefonds. ‘Weliswaar kwam het gesprek met het rijk hierover iets beter op gang, een structurele oplossing is er niet.’
In weerwil van alle zorgen is Geluk op een andere manier ‘dik tevreden’ over 2023. ‘Voor de VNG was het een heel productief jaar.’ De ALV nam de Verenigingsstrategie 2030 aan. De VNG kiest de koers dat gemeenten een centrale rol spelen in de aanpak van grote vraagstukken. Niet als uitvoerders, maar als medeoverheid. ‘De stap naar voren heeft binnen en buiten de VNG-organisatie echt impact gekregen. Gemeenten nemen een rol om het voor inwoners goed te regelen.’
De stap naar voren heeft binnen en buiten de VNG-organisatie echt impact gekregen.
Zo slaagden gemeenten er in VNG-verband in om de Spreidingswet aangepast te krijgen. Na lobby door de VNG is nu ook kleinschalige opvang mogelijk, wat de wet voor gemeenten beter uitvoerbaar maakt. ‘Het is een succes dat een team van bestuurders en VNG-medewerkers erin slaagde de slechte onderdelen uit de wet te krijgen.’ Ook nam de VNG in 2023 initiatief voor de toppen over bestaanszekerheid en wonen. ‘Gemeenten nemen verantwoordelijkheid en dat werkt, als we het speelveld betreden, wordt er goed naar ons geluisterd.’
Nooit eerder vertoond, het gebeurde het in 2023; De VNG gaf gemeenten een begrotingsadvies met de strekking om in de meerjarenbegroting de tekorten in beeld te houden. ‘Gemeenten volgden het advies massaal op, de provinciale toezichthouders kregen geen sluitende meerjarenbegrotingen voorgelegd,’ zegt Andries Kok, directeur Lokaal Bestuur en Informatiesamenleving.
In 2026 gaat de korting van € 3 miljard op het gemeentefonds in. ‘We willen met het kabinet afspraken maken om dit tekort structureel op te lossen, daarom vroegen we gemeenten niet te bezuinigen.’ De afspraken kwamen er niet, gemeenten zitten in grote financiële onzekerheid. Maar een lichtpuntje was er wel. Voor het eerst in jaren was er in 2023 een overhedenoverleg, voorgezeten door de minister-president. ‘De verhoudingen zijn verbeterd en rijk erkent dat er een probleem is.’ Het helpt een klein beetje dat het rijk gemeenten wat vrijheid geeft om incidentele middelen in te zetten voor structurele uitgaven. ‘Maar, dit is geen echte oplossing, je kunt je kerstpakket niet inzetten om dagelijkse boodschappen te vervangen,’ zegt Kok.
De verhoudingen zijn verbeterd en rijk erkent dat er een probleem is.
Hij memoriseert verder dat gemeenten in 2023 een kluif hadden aan het organiseren van 2 verkiezingen (Provinciale Staten en Tweede Kamer). De VNG zet zich in om dit beter uitvoerbaar te maken. Een andere grote lijn is maatschappelijke onrust. Er is polarisatie en het aantal demonstraties neemt toe. ‘De VNG ondersteunt gemeenten, hoe signaleer je onrust en hoe speel je erop in? We hebben een Agenda Maatschappelijke Onrust opgesteld.’
Op het terrein van Informatiesamenleving moeten gemeenten zich aan hogere Europese veiligheidseisen (NIS2) gaan houden. ‘Gemeenten komen onder zwaarder toezicht, samen met VNG Realisatie helpen we gemeenten daarmee.’ Kok z’n portefeuille is breed, wat vindt hij een typisch voorbeeld van gemeenten die naar voren stappen? ‘Gemeenten staken hun nek uit om de lonen te verhogen voor werknemers met een arbeidsbeperking (cao Aan de Slag). Van het rijk krijgen we daar geen geld voor, gemeenten financieren het zelf. Dat is een stoere stap naar voren.’
De kwalificatie ‘bijzonder’ is op z’n plaats voor het jaar 2023, zegt Albert Vermuë, directeur Leefomgeving. ‘We zitten midden in grote uitvoeringen, het kabinet viel en we hadden 2 verkiezingen (Provinciale Staten en Tweede Kamer). 2023 was een onzeker jaar én er is ontzettend veel gebeurd.’
2023 was een onzeker jaar én er is ontzettend veel gebeurd.
Gemeentebestuurders, -ambtenaren en VNG-ondersteuners werkten keihard om de invoering van de Omgevingswet op 1 januari 2024 mogelijk te maken. ‘Sommigen geloofden het haast niet meer, tot het laatst waren er bestuurlijk-politieke overleggen. Voor veel mensen was het een slijtageslag, maar we kunnen uitvoeren.’
Op het gebied van klimaat en energie zijn de doelen duidelijk: minder CO2 uitstoten, duurzame opwek inpassen en van het gas af. Gemeenten werken volop aan de uitvoering. ‘Maar’, zegt Vermuë, ‘we lopen tegen praktische bezwaren aan.’ De grote vraag naar (duurzame) elektriciteit leidt tot netcongestie. Het isoleren van woningen wordt bemoeilijkt door regels voor het beschermen van vleermuizen, en de normen voor windmolens maken het lastiger om de doelen van de Regionale Energiestrategieën te halen.
De woningnood is groot. In 2023 werden 90 duizend nieuwe woningen gebouwd. De VNG zet een stempel op de nieuwe wet voor regie op huisvesting. De kern daarvan is dat gemeenten in regionale samenwerking aanwijzen wat de beste woninglocaties zijn. Langzaam komen de gebiedsprocessen voor het platteland op gang. ‘Wanneer er een grote varkensstal weggaat, moeten mensen met iets anders geld verdienen. We willen niet dat er alleen drugslabs voor terugkomen.’
‘Naar voren stappen’ duidt Vermuë als doorgaan met uitvoeren. ‘Ik hoop dat er meer nadruk komt op het oplossen van problemen. Minder over doelen praten en doorzetten met de energietransitie, woningbouw en het herinrichten van het platteland. Zorgen dat mensen een huis krijgen, en de dat het platteland niet verder verslonst. Al werkend zoeken we naar oplossingen. Dat is ook naar voren stappen.’
In 2023 groeide de armoede in Nederland. De inflatie was hoog en de energieprijzen stegen flink. ‘Met het essay Bestaanszekerheid als belofte zette de VNG de toon in het maatschappelijk debat’, zegt Ingrid Hoogstrate, directeur Inclusieve Samenleving. ‘Meedoen in de samenleving is de bodem; iedereen moet een steentje kunnen bijdragen en daar inkomen voor krijgen. De gemeente is de perfecte bestuurslaag om inwoners daarmee te helpen, zolang we er voldoende middelen voor krijgen.’
Meedoen in de samenleving is de bodem; iedereen moet een steentje kunnen bijdragen en daar inkomen voor krijgen.
De VNG voerde een stevige lobby voor de Spreidingswet die een evenredige verdeling van asielzoekers over het land regelt. Dit is hard nodig om uit de opvangcrisis te komen. Gemeenten staan voor de grote uitdaging om - naast woonplekken - zorg en onderwijs te regelen voor asielzoekers. Het grote personeelstekort helpt daarbij niet mee. ‘Het maatschappelijke draagvlak voor opvang nam af in 2023. Dit komt mede door het gebrek aan huisvesting. Grote aantallen arbeidsmigranten die hier langer blijven, maken de druk op de woningmarkt nog groter. Gelukkig zijn er ook mooie voorbeelden in het land, zo zijn Oekraïense vluchtelingen opgeleid tot pedagogisch medewerker. Zij helpen de gaten op te vullen in de kinderopvang.’
Niet alleen op asiel en migratie heeft de VNG zich gepositioneerd als betrouwbare kennismakelaar voor gemeenten. Met meer dan 60 partners lanceerde de VNG de propositie Sociaal Domein. Een aanbod om bestaanszekerheid te herstellen, kansengelijkheid te vergroten en het makkelijker te maken om gezond te leven. ‘Dit is een krachtig voorbeeld van de inzet van de VNG, prachtig dat zoveel partners meededen. Nu komt het neer op het waarmaken van die mooie woorden.’
De ALV stemde in 2023 in met de Hervormingsagenda Jeugd. ‘Een ongelooflijke mijlpaal,’ zegt Ingrid Hoogstrate. In de agenda staan belangrijke afspraken over het verbeteren van de kwaliteit, de financiering en het beheersen van de jeugdzorg. ‘In het belang van inwoners gaan we verder met de brede blik op toegang en hulpvragen. Soms zijn bijvoorbeeld schulden de oorzaak van een aanvraag voor jeugdzorg.’ Landelijke inkoop en standaardisatie kunnen bijdragen aan lagere kosten en minder administratieve lasten.
Nathan Ducastel, Directeur VNG Realisatie, vindt het een goede zaak dat de uitvoering en uitvoerbaarheid in 2023 enorm in de aandacht hebben gestaan. Dat getuigt van bewustwording over de impact van de praktijk. ‘Als je iets bedenkt op een Haagse kilometer, betekent dat niet dat het dan ook werkt op Terschelling, in Zeewolde of Breda. Voor daadwerkelijk effect is heel wat meer nodig. Wanneer de afstand tussen beleid en uitvoering te groot is, kom je in wensbeelden die nooit werkelijkheid worden. De maakbaarheid van de samenleving is nu eenmaal veel beperkter dan we soms hopen en willen.’
Scherpe keuzes
Uit een crisis kom je alleen met scherpe keuzes. Ducastel geeft een voorbeeld in de wooncrisis: ‘Je kunt niet de vleermuizen beschermen én geluidsnormen halen én een miljoen woningen bouwen in het centrum van de steden waar ze zo hard nodig zijn. Wanneer belangenbotsingen worden vermeden, ontploffen die in ons gezicht.’ Volgens de directeur van VNG Realisatie is het nodig dat bestuurders lef tonen door belangen af te wegen en daarover keuzes maken.
We werken als één overheid
Gezamenlijke gemeentelijke uitvoering
Terugkijkend op 2023, was de grootste transitie dat gemeenten niet alleen zeggen hoe het niet moet, maar ook hoe zij het wél voor zich zien. Ducastel: ‘Dat is de stap naar voren. En die toonden we op vele thema’s: van de jeugdagenda tot informatieveiligheid. En dat betaalt zich uit in tijd en geld. Door samen te werken in bijvoorbeeld een gemeentelijk gegevensknooppunt drukken we administratieve lasten terug in de sociale zekerheid. Met het Inlichtingenbureau en Ketenbureau Werk en Inkomen doen we al een stap naar voren in het sociaal domein. Dit sluit aan bij de gedachte: We werken als één overheid.