De lokale democratie dient mee te ontwikkelen om passend te blijven bij de hedendaagse samenleving, daarom kan ook een digitale invulling niet ontbreken. Bestaande instrumenten zoals inspraakavonden, petities en actiegroepen zijn nog steeds waardevol, maar niet meer toereikend wanneer men aan wil sluiten bij de belevingswereld van inwoners. Digitale instrumenten die informatievoorziening, deliberatie of zelfs meebeslissen mogelijk maken geven invulling aan de veranderende behoefte van inwoners.
In deze raadgever leest u meer over de uitgangspunten, kansen en uitdagingen van digitale democratie, alsmede uw rol als raadslid hierin.
Uitgangspunten
Een vitale lokale democratie gedijd onder meerdere elementen en heeft hiermee en meervoudig karakter. Naast de klassieke representatieve democratie, de gemeenteraad, bestaan er participatieve vormen. De lokale digitale democratie speelt in op beide vormen. Digitale middelen kunnen bijdragen aan een goed functionerende gemeenteraad, waarmee de representatieve democratie aangesterkt wordt. Tevens kunnen digitale middelen de inspraak, betrokkenheid en zeggenschap van inwoners vergroten, wat bijdraagt aan een vitale participatieve democratie. Beide democratische vormen vullen elkaar aan, de uitdaging als raad ligt in hoe hiermee om te gaan.
Digitale participatieniveaus
Onder digitale participatie wordt verstaan: het proces waarin inwoners digitaal kunnen communiceren met overheidsorganisaties. De digitale participatiemiddelen biedt mogelijkheid in te spelen op een van de grootste uitdagingen voor de lokale politiek; het in verbinding blijven met de samenleving. Om deze participatietrajecten op te zetten is het essentieel dat de gemeentelijke organisatie open staat voor de input van burgers en hier de waarde van inziet. Hoe de politiek hierbij te betrekken is een veel gestelde vraag door gemeenten. Daarom is het als raad belangrijk de vraag te stellen wat bij de gemeente past. Maatwerk wat betreft doelen en bijpassende middelen is van het grootste belang. Digitale participatie volgt hierbij een gelaagdheid, waarbij doelen en tevens bijpassende tools verschillen per niveau:
- Een eerste niveau is digitale informatiedeling, welke als doel transparantie heeft. Inwoners wordt inzicht geboden door bijvoorbeeld besluitvorming en onderliggende documenten gemakkelijk toegankelijk te maken. Hiermee kan de raad haar democratische legitimiteit vergroten.
- Een trapje hoger staat digitale consultatie. Doel hierbij is inwoners de mogelijkheid tot inspraak te bieden. Zo kan input voor raadsvergaderingen en ook de raadsagenda opgehaald worden. De raad kan op deze manier gerichter inspelen op lokale behoeftes van inwoners, wat ook de responsiviteit van de raad vergroot.
- Tot slot is de laatste trap er een waar de inwoners zelf aan zet komen. Doel hierbij is inwoners te laten meebeslissen. Door het overdragen van publieke taken en besluitvorming kan de raad optimaal gebruik maken van aanwezige lokale kennis en ervaring. Op deze wijze vergroot de raad de zeggenschap van inwoners.
Voorafgaand aan een participatietraject is het van belang dat duidelijk is welk van deze beschreven doelen het traject zal gaan dienen. De hieronder afgebeelde beslisboom kan u in dit proces assisteren.
Digitale participatievormen succesvol toepassen
Al deze verschillende doelen zijn te bereiken via bijpassende digitale participatiemiddelen. Deze zijn gecategoriseerd in een achttal typen, welke te vinden zijn in de Inspiratiegids digitale participatie en de webinarreeks Digitale participatietools. Zij onderscheiden zich op meerdere kenmerken. Deze kenmerken zijn onder andere interactiviteit, synchroniciteit en vereiste vaardigheden. Interactiviteit betreft het niveau van direct onderling contact tussen inwoner en gemeente. Met synchroniciteit wordt gedoeld op de doorlooptijd van het participatiemiddel. Wanneer deze synchroon is houdt dit in dat men op hetzelfde tijdstip op dezelfde online plaats moet zijn. Een asynchroon middel staat participatie op het eigen gekozen tijdstip toe, door een langere doorlooptijd. Denk hierbij bijvoorbeeld aan fora, polls of social media-comments. Het derde kenmerk is de vereiste vaardigheid die nodig is om gebruik te maken van het participatiemiddel. Als raad is het van belang het middel dat ingezet wordt af te stemmen op de aanwezige digitale vaardigheden.
Hoewel elke vorm van participatie inwoners zowel in- als uitsluit, is het in het kader van inclusie van belang rekening te houden met deze zaken omdat voorkeuren, beschikbare tijd en digitale vaardigheden per inwoner verschillen
Kansen
Digitale participatie kan veel waarden opleveren. Zo kan de raad haar democratische legitimiteit en responsiviteit vergroten. En ook op andere gebieden liggen kansen, denk hierbij aan:
-
Het vergroten van zeggenschap van inwoners.
-
Via digitale participatie kan een meer diverse groep inwoners betrokken worden dan met bijvoorbeeld enkel een inspraakavond. Deelname is niet langer gebonden aan tijd en plaats en wordt daarom beschikbaar voor inwoners die niet fysiek aanwezig kunnen zijn op een bepaald moment.
-
Digitale participatie kan een hoger participatiepercentage onder inwoners te weeg brengen. Voorbeeld hiervan is Alphen Centrum Begroot waarbij 21.3% van de opgeroepen inwoners input gegeven heeft.
-
Online zijn kansen gelijker verdeeld. Een voorstel ingediend door een individu maakt evenveel kans op draagvlak als een voorstel ingediend door een belangengroep. Er ligt hier minder focus op overredingskracht of netwerkvaardigheden. Het hardst roepen heeft niet langer invloed, degene die met de beste oplossing komt, krijgt steun van anderen.
-
Digitale middelen kunnen meertaligheid ondersteunen door een automatische vertaling te genereren.
-
Een mix aan online- en offline instrumenten, oftewel een blended werkwijze, kan inclusiviteit rond participatie verhogen.
-
Digitale participatie kan helpen participatieprocessen in de gemeente te stroomlijnen en te plannen. Door het digitale systeem kan het ophalen en verwerken worden geautomatiseerd, dat is handig want door digitale participatie worden grotere aantallen bewoners betrokken.
Uitdagingen
Digitale participatie gaat tevens met de nodige uitdagingen gepaard. Een aantal hiervan zijn:
-
Het opzetten van een participatietraject. Het proces dat hieraan voorafgaat, blijkt in de praktijk een vak apart. Voldoende tijd en aandacht besteden aan de voorbereiding en inbedding kan het risico op teleurstelling en onvrede onder inwoners verkleinen. Uit onderzoek van het Rathenau Instituut blijken een aantal lessen rond dit proces. In dit onderzoek zijn voorwaarden geformuleerd waar aan voldoen moet worden om een bijdrage aan betere besluitvorming te leveren.
-
Het bewaken van inclusie vormt een uitdaging. Denk hierbij aan niet-digitaal vaardigen, laaggeletterden of inwoners met een visueel of auditieve beperking. Movisie’s keuzewijzer biedt een overzicht van middelen die geschikt zijn om in te zetten voor deze verschillende groepen.
-
De adoptie en implementatie in de gemeentelijke organisatie blijkt in de praktijk een uitdaging. Aandachtspunten hierbij zijn het creëren van ruimte wat betreft (financiële) middelen en eigenaarschap in de gemeentelijke organisatie.
Investeer als raad in de (digitale) verbinding met de samenleving
De gemeentelijke beleidsagenda en interactie met het gemeentebestuur slokken doorgaans een groot gedeelte van de tijd van raadsleden op. Deze raadgever helpt nieuwe raadsleden ruimte te creëren voor een van de belangrijkste uitdagingen voor de lokale politiek: het in verbinding lijven met de samenleving. Digitale participatie biedt kansen aan raadsleden die nieuwe manieren zoeken om de band met inwoners te verstevigen. De variatie aan middelen op verschillende niveaus biedt een raad handvatten de digitale inwonerparticipatie naar eigen behoefte in te vullen. Ga dan ook met de nieuwe gemeenteraad, het college, de ambtenaren en inwoners het gesprek aan over de lokale democratie. Wat past bij mijn gemeente? Hoe geven we invulling aan onze rol als bewaker van het democratische proces? En op welke manier kan digitale participatie passen bij de verschillende rollen die raadsleden innemen zoals agendasetter, verbinder of controleur?
De VNG ondersteunt graag met verdere handvatten, methoden en voorbeelden uit andere gemeenten. Zo kunnen we de komende jaren investeren in digitale democratie.