Een vitale democratie heeft 3 dingen nodig: een goed functionerende gemeenteraad (representatieve democratie), actieve burgers die meedenken over en meeschrijven aan beleid (participatieve democratie) en gemeenschappen die zichzelf organiseren van onderop (maatschappelijke democratie). Alle drie kunnen ze niet zonder elkaar. Als ze elkaar optimaal versterken, spreken we van democratische kwaliteit.

Gemeentebesturen, zowel de colleges als de raad en de ambtelijke organisatie, staan samen met de inwoners aan de lat om deze democratische kwaliteit te borgen. Hiervoor is een democratische bestuurscultuur nodig, maar ook democratisch burgerschap. Democratie werkt alleen als ze inclusief is. Iedereen moet kunnen meedoen en gehoord kunnen worden. Dat is nu helaas niet altijd het geval. 

De VNG biedt tal van manieren voor raadsleden om hierop te reflecteren. Zo is er de Quick Scan Lokale Democratie, de serious game Goed Lokaal Bestuur, beheren we meerdere fora, waaronder een speciaal voor raadsleden en raadsgriffiers, en een specifiek over het lokaal bestuur, en organiseren we de Raad op Zaterdag, een reeks kennisbijeenkomsten speciaal voor raadsleden.

Veel gemeenteraadsleden worstelen met hun rol: hoe gaan we om met maatschappelijk initiatief? Wat laten we aan de lokale samenleving? Hoe faciliteren we? Wat is onze rol nog als democratisch gekozen ‘hoogste’ orgaan? De raad is in spagaat; een spagaat tussen representatieve en participatieve democratie. Deze worsteling leidt in veel gemeenteraden tot een zoektocht en reflectie op de rol van de gemeenteraad. 

Gemeenteraad als democratisch platform en als politieke arena 

De politieke strijd, de afweging tussen verschillende belangen, vindt plaats in de politieke raadsarena. Maar tegelijkertijd heeft de gemeenteraad ook een belangrijke verantwoordelijkheid als democratisch platform dat voor de democratische kwaliteit binnen de gemeente staat. Beide functies zijn van belang maar totaal anders van aard. De arena staat volop in de belangstelling, niet altijd positief. Het platform gaat over het functioneren van de raad, democratische processen en kwaliteit. Beide vragen om reflectie en herijking.

Rolinvulling: wees meer volksvertegenwoordiger en verbinder 

In ieder lesboek staan de drie ‘klassieke’ functies voor de gemeenteraad opgesomd: de volksvertegenwoordigende, kaderstellende en controlerende functie. De gemeenteraad moet er als democratisch platform voor zorgen dat deze functies goed worden ingevuld, maar dat betekent niet dat de raadsleden dat zelf moeten doen. Bovendien is niet elk raadslid een goede kadersteller of controleur. Soms kan je bijvoorbeeld de functie controleren beter overlaten aan zogenaamde ‘hulptroepen’: een deskundige burgeraudit, een rekenkamer of een ombudsman. 
 
De Raad voor Openbaar Bestuur pleit voor een andere rolinvulling en tijdsbesteding van het raadswerk. Het verbeteren van de contacten met de samenleving staat daarin centraal. De ROB doet 3 aanbevelingen: 

• Wees meer volksvertegenwoordiger. Steek meer tijd en aandacht in gesprekken en contacten met de lokale samenleving.
• Voorkom overmatige politisering; pragmatische oplossingen kenmerken de lokale democratie.
• Zorg voor democratische kwaliteit van besluitvormingsprocessen. Het proces is net zo belangrijk als de inhoud van de besluitvorming. 

Als raadslid bent u niet alleen aanspreekbaar op de inhoud van besluiten (het ‘wat’), maar ook op de manier waarop besluiten tot stand komen en de manier waarop die besluiten worden uitgevoerd (het ‘hoe’). U hebt een systeemverantwoordelijkheid; de raad stelt kaders en controleert de democratische kwaliteit van beleidsprocessen. Dat betekent bijvoorbeeld dat u bewust aandacht geeft aan democratische checks & balances. Is er ruimte voor een kritisch tegengeluid? Is er een onafhankelijke lokale pers, een rekenkamer, ombudsfunctie? Worden inwoners actief betrokken bij controle en verantwoording van het gemeentelijk beleid? 

Dit vraagt om een reflectie op uw functie als raadslid. Representativiteit en inclusiviteit zijn geen vanzelfsprekendheid wanneer u bent gekozen. Legitimiteit moet u verdienen door telkens weer kritisch op zoek te gaan naar democratische verankering. Niet alleen bij uw achterban, de coalitie of ‘de helft +1’, maar in de lokale samenleving. 

Investeer in een vitale democratische raad 

Ga met de nieuwe gemeenteraad, het college, de ambtenaren en bewoners in gesprek over de kwaliteit van de lokale democratie. Een meervoudige maatwerkdemocratie. Stel uzelf allereerst de vraag: Wat voor raad wilt u zijn? Welke democratie past het best bij deze gemeente? Hoe gaan wij om met de hierboven genoemde uitgangspunten en uitdagingen? En op welke manier geven wij invulling aan de gemeenteraad als democratisch platform en bewaker van de democratische kwaliteit?

De VNG ondersteunt graag met handvatten, methoden en voorbeelden uit andere gemeenten. Om de komende jaren samen te investeren in een vitale lokale democratie.