Het gebeurt nog te vaak, zegt Bernt Schneiders, dat overheden, fondsen en inwoners elkaar bij burgerinitiatieven niet goed weten te vinden. De overheid reageert te langzaam en te stroperig, fondsen zijn heel precies met de subsidieaanvraag en burgers kennen niet altijd de formele weg om geld of ondersteuning te krijgen. Schneiders kan het weten: de voormalig burgemeester van Haarlem heeft ‘te vaak prachtige ideeën zien sterven in schoonheid’, zegt hij.
Sinds zijn vertrek uit Haarlem in 2016 is Schneiders directeur van VSB­fonds. Het fonds is een van de grootste geldschieters in Nederland en richt zich op het bevorderen van actief burgerschap. ‘We zijn enorme believers als het gaat om burgerinitiatieven, omdat ze de cohesie in de samenleving bevorderen op een wijze waarop de overheid dat niet kan’, zegt Schneiders. ‘Maar we zien dat gemeenten, burgers en fondsen elkaar lang niet altijd goed verstaan, waardoor projecten niet van de grond komen. Bijna alles is vervat in regels en procedures. Daar wordt dit soort initiatieven in vermalen.’

Laagdrempelig
In het programma SAMEN, dat VSBfonds met de VNG, het Oranje Fonds en Stichting DOEN heeft opgezet, wordt geëxperimenteerd met laagdrempelige manieren om de samenwerking te verbeteren. Het programma steunt dit en volgend jaar zeven projecten, in onder meer Den Bosch, Tynaarlo, Kampen en het Rotterdamse Delfshaven. Vijf van de zeven projecten krijgen beide jaren 30.000 euro om hun burgerinitiatieven verder te versterken, de projecten in Den Haag en Rotterdam krijgen twee keer 10.000 euro. De betrokken gemeenten leggen hetzelfde bedrag bij. 
‘Ik kom veel gefrustreerde burgers tegen, mensen die graag initiatieven willen nemen maar tegen tal van blokkades aanlopen’, zegt Floor Ziegler. Zij is als ‘stadmaker’ betrokken bij SAMEN. ‘Niet alleen gemeenten, maar ook de fondsen leggen soms behoorlijke hindernissen op,’ ziet ze.

We zien dat gemeenten, burgers en fondsen elkaar lang niet altijd goed verstaan

Als voorbeeld wijst ze op het project in Tynaarlo, waar stichting Plaats de Wereld als educatief activiteitencentrum tal van kleinschalige initiatieven opzet. Veel fondsen, ook VSBfonds, vragen bij het verlenen van subsidie bijvoorbeeld naar de doelgroep. Dat is in Tynaarlo lastig, omdat de verschillende kleine projecten zich richten op verschillende doelgroepen, zegt Ziegler. ‘Zij richten zich op “mensen”, maar dat past niet in de mal van het subsidieformulier. Dat is jammer, want ze betekenen heel veel voor de lokale aanpak van eenzaamheid en werkgelegenheid.’

Hobbels
Het programma SAMEN moet met pilots dergelijke hobbels wegnemen, door te onderzoeken hoe fondsen, gemeenten en initiatieven beter kunnen samenwerken. Een van de gesteunde projecten is Vaals Verbind(t), dat meerdere initiatieven opzet om de ‘lokale leef- en woonwereld mooier te maken’. Zo is er een gezamenlijk voedselbos en een mannencafé om alleenstaande mannen samen te brengen, zodat ze wat gezelligheid hebben en praktische vaardigheden leren, zoals koken. In het verleden waren er acties als ‘Heel Vaals bakt’, en een project waarbij inwoners samen een puzzel van 54.000 stukjes legden. Daarnaast is er een project Samen Wonen, waar jongeren en ouderen met elkaar in gezamenlijke woningen contact maken. ‘Het zijn echt projecten waar de ontmoeting centraal staat’, zegt Susanne Scheepers. Zij is voorzitter van de stichting die de initiatieven mogelijk maakt.
Vaals, zegt Scheepers, ‘is een kleine gemeente met grootstedelijke vraagstukken’. Er is veel armoede en ‘erfelijke werkloosheid’, een situatie waarbij mensen niet gewend zijn om hun opleiding af te maken, omdat dat toch geen zin zou hebben. Er is weinig industrie en werkgelegenheid, meer dan de helft van de woningen is in handen van corporaties, en vanwege de nabijheid van de grenzen met België en Duitsland is het dorp vatbaar voor ondermijning, mensenhandel en illegale prostitutie. Er wonen veel mensen met een niet-Nederlandse achtergrond. De gemeente met 10.000 inwoners herbergt 73 verschillende nationaliteiten. Voor een groot deel zijn dat Duitsers, die het dorp verkiezen vanwege de nabijheid van Aken.
Een dorp dus waar de sociale samenhang onder druk staat, met een hoge drempel om je dorpsgenoten op te zoeken. De projecten van Vaals Verbind(t) zijn daarom bewust laagdrempelig. ‘De steeds verdergaande fragmentering van de samenleving is een probleem’, zegt ook VSBfonds-directeur Schneiders. ‘De samenleving is krachtiger als burgers verbonden zijn in een civil society, een soort informele democratie. De formele democratie, met een belangrijke rol voor de overheid, moet daarin gegrondvest worden. Cohesie ontstaat doordat burgers zich inzetten voor gezamenlijke doelen in de wijk of buurt.’

Jan Rotmans
Het initiatief voor de stichting Vaals Verbind(t) werd in 2020 genomen. De gemeente Vaals startte destijds een traject om een strategie voor de komende jaren uit te stippelen. ‘Dat wilde we niet meer traditioneel in een zaaltje vaststellen met een vast groepje inwoners’, zegt gemeentesecretaris John Bertram. De gemeente zocht contact met de Rotterdamse hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans, die Vaals aanraadde om als gemeente buitenspel te blijven. Rotmans ging zelf op zoek naar inwoners die een beeld konden geven hoe de gemeente er nu uitziet, en hoe de toekomst eruit moet komen te zien.
‘De samenleving individualiseert, het verenigingsleven bruist niet meer zoals voorheen’, zegt Bertram. ‘Vaals heeft een sociaal zwakke structuur, met veel mensen in een isolement, en veel verloop bij de inwoners. Dat maakt dat de verbinding wel zoek is. Rotmans constateerde dat de Vaalsenaar goed is in negatieve oordelen. Hij daagde een groepje van koplopers uit om het initiatief te nemen en de verbinding te zoeken.’
Rotmans kwam onder meer terecht bij Scheepers. Zij en de andere koplopers richtten uiteindelijk Vaals Verbind(t) op, met enthousiaste steun van de gemeente. Bertram: ‘De verbinding tussen de inwoners en de gemeente staat onder druk. Dan helpt het dat dit een onafhankelijke stichting is. De kracht zit er echt in dat de inwoners in de stichting een andere taal spreken dan de gemeente, en het dat het predicaat “gemeente” niet op hun werk zit.’
Vaals ondersteunt de stichting van harte, zegt Bertram. Er is subsidie en steun bij de uitvoering. De gemeente heeft een verbindingsmakelaar die de linking pin is tussen de stichting en de gemeente. ‘We hebben iemand vrijgemaakt die hier volle aandacht aan kan geven. Zijn rol is cruciaal’, zegt Bertram. ‘Het is sowieso prettig dat er voor de stichting één aanspreekpunt is. Maar wat ook van belang is, is dat hij ook contact houdt met mensen die met de gemeente te maken hebben gehad, en daar soms ontevreden over zijn. In 95 procent van de gevallen weet hij mensen te erbij te houden en te triggeren om mee te doen.’

Stapje terug
Het belang van dit soort initiatieven wordt steeds groter. De overheid doet op meerdere terreinen een stapje terug. ‘Voor de decentralisaties was het standaard dat als inwoners iets misten, een speeltuin bijvoorbeeld, de gemeente ging kijken of ze dat kon oplossen,’ weet Bertram. ‘Sinds de decentralisaties sturen we meer op zelfredzaamheid. Vaak zijn projecten nu hybride, met het doel dat uiteindelijk iemand van buiten de gemeentelijke organisatie het overneemt.’

Sinds de decentralisaties sturen we meer op zelfredzaamheid

Dat geldt trouwens evenzeer voor de gemeenteraad, zegt Bertram. ‘De raad heeft ook gezegd: we moeten leren afstand te houden en ruimte en vertrouwen te geven. Er is elk halfjaar een bijeenkomst van de raad en Vaals Verbind(t), waar overleg is over de voortgang. En uiteindelijk doen we het stap voor stap. Het is niet zo dat het park ineens op de schop gaat als inwoners daarom vragen. Uiteindelijk moeten daar ook plannen en budgetten voor worden goedgekeurd.’
Dat vraagt van de gemeente wel om te durven loslaten, zegt Bertram. ‘We zijn als ambtenaren op aarde om te helpen. Het is mooi als we wat kunnen betekenen voor de samenleving. Dan ga je al heel snel in de doe-modus. Dat moeten we niet meer doen. De gemeente maakt het mogelijk dat iemand anders het kan realiseren.’

Beweging
Dat ziet ook Scheepers. Sinds januari is zij waarnemend gemeentesecretaris van Roermond, waar ze al enige tijd werkt. ‘Ik denk niet dat de overheid dit soort initiatieven alleen kan doen. We zijn in Vaals met een beweging bezig, die uiteindelijk alle gemeenten zullen moeten maken. We hebben als gemeente de capaciteit niet om al dit soort initiatieven zelf op te pakken, terwijl we worden bedolven onder de extra opgaven. We kunnen dit alleen maar samen doen. De burgers nemen het initiatief, de gemeente kan helpen met de uitvoeringskracht. We zullen als gemeenten echt anders moeten gaan werken, van zelf uitvoeren naar regie op de uitvoering.'