In het regeerprogramma dat het kabinet-Schoof daags voor Prinsjesdag naar buiten bracht, de uitwerking van het coalitieakkoord, stelt het kabinet dat er een balans moet zijn tussen taken en middelen. Maar in de Miljoenennota bleef een concrete uitwerking uit. Daardoor, zegt VNG-voorzitter Sharon Dijksma, wordt het voor gemeenten steeds moeilijker om de toegenomen taken adequaat uit te voeren.
Het vorige, toen al demissionaire kabinet, besloot dit voorjaar in de Voorjaarsnota tot definitieve afschaffing van de opschalingskorting. Daarmee werd het ravijn iets minder diep. Desalniettemin komen gemeenten vanaf 2026 nog altijd zo’n 2,4 miljard euro tekort. De VNG en het nieuwe kabinet zijn daarover in overleg. ‘Vanuit het kabinet vinden we het heel belangrijk om goed op te trekken met onze medeoverheden’, zei minister Judith Uitermark van Binnenlandse Zaken daar eerder over. ‘We kunnen onze ambities alleen waarmaken in goed samenspel.’
Een ander financieel onderwerp is de ramingsfout van het CPB. Het planbureau raamde het prijspeil gemiddeld structureel 1 procent te laag. Daardoor lopen gemeenten structureel 400 miljoen euro aan accres mis.

Deelonderzoeken
Dat er ondanks de mooie woorden van het kabinet nog geen extra geld beschikbaar is gesteld, komt niet geheel onverwacht. In de zomer maakten de VNG en het kabinet afspraken over vier deelonderzoeken die duidelijk moeten maken wat voor impact de disbalans heeft op de ambities van zowel het kabinet als van de gemeenten, en wat de consequenties zijn voor de inwoners. Die deelonderzoeken richten zicht op bestaanszekerheid, het voorzieningenniveau in gemeenten, de relatie tussen zorg en het sociaal domein en op de woningbouwopgave. ‘Tegelijkertijd voelen gemeenten de druk van de huidige tekorten en onzekerheden’, zegt Dijksma. ‘Het is cruciaal dat die onderzoeken snel en grondig worden uitgevoerd, zodat er tijdig maatregelen kunnen worden genomen. Gemeenten kunnen niet eindeloos wachten op duidelijkheid en middelen, maar we zijn dus nog in gesprek.’
De VNG staat niet alleen in de kritiek op de financiële steun van het rijk. In zijn advies op de Miljoenennota stelt de Raad van State dat het rijk moet zorgen voor ‘stabiele en toereikende financiële middelen voor medeoverheden’. Daarbij moet een balans worden uitgewerkt tussen ambities, taken en middelen.
Tegelijkertijd ziet de VNG dat het kabinet stappen zet om de samenwerking tussen rijk en gemeenten te verbeteren. De gemeenten wijzen dan onder meer op de aandacht die er in het kabinet is voor het versterken van de rechtsstaat en voor het verbeteren van de toegankelijkheid van de overheid voor de inwoners. Zo moet een nieuw beleidskader decentraal bestuur zorgen voor een betere afweging bij het toedelen van taken aan gemeenten.
‘Maar we moeten wel realistisch zijn’, voegt Dijksma daaraan toe. ‘De uitwerking van de samenwerking laat op veel punten nog te wensen over en ik zie nog geen duidelijkheid over de bijbehorende middelen. Het is wisselend hoe concreet de afspraken zijn en in hoeverre er duidelijkheid is over wat gemeenten kunnen verwachten.’ Toch stelt de VNG-voorzitter dat het glas ‘halfvol’ is, ‘omdat er potentie is om samen verder te bouwen aan samenwerking, maar dan wel met de juiste middelen.’

Actiekaart
De afgelopen periode zei Dijksma meerdere keren dat ze niet bang is om de ‘actiekaart te trekken’. ‘We zijn er dichtbij’, zegt ze desgevraagd. ‘ Er moet echt duidelijkheid komen bij de Voorjaarsnota in 2025. Als de lopende onderzoeken en gesprekken niet snel tot concrete resultaten leiden, is er geen andere optie dan overgaan tot actie. Maar ik hoop nog altijd dat het zover niet hoeft te komen en dat het kabinet de urgentie inziet.’

Miljoenennota
Het kabinet neemt in de Miljoenennota een aantal maatregelen die effect hebben op de gemeentefinanciën. Het accres voor 2025 komt 164 miljoen euro hoger uit dan was gemeld in de meicirculaire van dit jaar. Ook wordt de bijdrage van de Wmo buiten het gemeentefonds om geïndexeerd. Het bedrag wordt vanaf 2025 wel uitgekeerd via het gemeentefonds. Het gaat om vier keer 75 miljoen euro.
De nieuwe coalitie was daarnaast van plan om de specifieke uitkeringen (spuks) over te hevelen naar het gemeentefonds, mede na klachten van gemeenten over de hoge administratieve lasten die met de uitkeringen gepaard gaan. Daarbij werd wel een korting van 10 procent ingeboekt. Dat kostte gemeenten ruim 600 miljoen euro. 
Het kabinet heeft nu besloten om de specifieke uitkeringen voor de opvang van Oekraïners, de Groningenproblematiek en de toeslagenaffaire niet over te hevelen naar het gemeentefonds en deze niet te korten. Daardoor komt de korting straks uit op 438 miljoen euro. De korting is vanaf 2026 al wel ingeboekt op de departementale begrotingen, maar nog niet op het gemeentefonds.