Informatietechnologie is een zegen. Het maakt kennis en informatie voor miljarden mensen bereikbaar in plaats van voor een selecte groep. Door bundeling en analyse van gegevens kunnen we beter beleid maken. Er zijn nog veel meer dingen die we danken aan de razendsnelle ontwikkeling van ICT. Ons leven en de samenleving als geheel zijn er grondig door veranderd en in veel opzichten aangenamer en gemakkelijker geworden.

Data en privacy

Informatietechnologie heeft ook een keerzijde. Hoe beschermen we onze privacy? Wat doet fake news met de meningsvorming? Hoe gaan we om met artificiële intelligentie, de ontwrichtende effecten van cybercriminaliteit en de vervuiling van data? Wat er met onze data gebeurt en welke consequenties dat heeft, is zo complex en ondoorzichtig dat het voor bijna niemand meer te controleren is. De nieuwe economie drijft op data en op de handel in data, maar wat betekent dat voor de privacy en de grondrechten van het individu? De ontwikkelingen zijn moeilijk bij te benen en nog moeilijker af te remmen of tegen te houden. Dat alles heeft te maken met de mondiale schaal waarop deze transformatie zich voltrekt.

Digitaal laaggeletterden

De gevolgen voor de samenleving maar ook voor de democratische rechtsorde zijn groot. Veel ontwikkelingen en toepassingen – ook in het publieke domein – kwamen tot stand zonder publiek debat en democratische besluitvorming. Veel mensen maken zich zorgen dat gemeenten door alle processen te digitaliseren, steeds verder afraken van het pad dat moet leiden naar een inclusieve, sociale en zorgzame samenleving. Want als digitale processen intermenselijk contact en het gesprek geheel vervangen, zal de afstand tussen inwoners en bestuur groter worden en zal een substantieel deel van de bevolking de aansluiting verliezen, met name de ‘digitaal laaggeletterden’.

Efficiëntere dienstverlening

De uitgebreide mogelijkheden van het koppelen van data zijn allang geen zaak meer van IT-bedrijven alleen, het spreekt ook veel lokale bestuurders tot de verbeelding. Dit vanuit de gedachte dat de overheid mensen met een hulpvraag beter van dienst kan zijn naarmate meer relevante kennis beschikbaar is over hun achtergrond, woonsituatie, wensen, beperkingen en hun financiële situatie. Sociale diensten kunnen door het koppelen van data bijstandsfraude voorkomen en bestrijden, maar ook voorspellen waar en bij wie armoede ontstaat en daarop actie ondernemen. Met de inzet van datagedreven sturing kunnen gemeenten de aanpak van maatschappelijke opgaven en de gemeentelijke dienstverlening sterk verbeteren.

Ethiek

Besturen blijft mensenwerk, autonome computers mogen dat niet overnemen. Een overheidsbesluit moet voldoen aan de algemene beginselen van behoorlijk bestuur en de Algemene wet bestuursrecht. Ook digitale beslisregels moeten voldoen aan ethische normen van transparantie, herleidbaarheid, navolgbaarheid en uitlegbaarheid. Als een algoritme bepaalt dat je niet wordt toegelaten tot een opleiding omdat mensen in jouw omgeving hun opleiding niet afmaakten, zijn we op de verkeerde weg. Als een computer iets besluit, moet dat het gevolg zijn van een door mensen vastgesteld besluitprotocol. En het is nog steeds een besluit dat voor rekening en verantwoordelijkheid komt van mensen: politici en bestuurders.

Hoe houd je als gemeente de regie over al die gegevens? Wie is eigenaar van welke data? De gemeenten hebben behoefte aan een richtlijn ‘data en ethiek’, zodat niet elke gemeente daar zelf beleid op hoeft te maken.

Uit de provinciale bijeenkomst Gemeenten 2024 in Noord-Holland

Dilemma's

De nieuwe mogelijkheden roepen dus ook dilemma’s op. We willen ellende voorkomen én efficiënt omgaan met publieke middelen. Maar tot hoever kunnen en willen we daarmee gaan? Welke normen en waarden hanteren we? Voor bewerking en inzet van onze databestanden zijn de kaders nog onvoldoende vastgelegd. In de meeste gemeenten is daarover zelfs geen publiek debat gevoerd. Sommige beslissingen die op grond van deze technieken worden genomen, kunnen diep ingrijpen in het leven van onze inwoners.

Uber en airbnb

Bestuurders kunnen niet blind vertrouwen op het beoordelingsvermogen van leveranciers en verwerkers van data. Toch is dat nu wel de gangbare praktijk. Zonder inkadering zal alles wat technisch mogelijk is, ook gaan gebeuren. Zo zijn de eerste gevolgen zichtbaar van het ontbreken van overheidstoezicht op de ‘nieuwe economie’, zoals de Uber-taxi, airbnb en grootscheepse handel in persoonlijke data.

Spelregels

Dit vraagt om spelregels voor gemeenten hoe zij en anderen met hun data moeten omgaan. Op Europees en landelijk niveau komt regelgeving om burgers te beschermen tegen ongewenste praktijken. Ook gemeenten moeten regels verbinden aan gebruik van data die marktpartijen in de openbare ruimte verzamelen, zoals wifi-tracking in winkelcentra, bewakingscamera’s, sensoren in lichtmasten en dergelijke. En goed nadenken over wat er kan gebeuren als eenmaal ontsloten data openbaar worden. Bescherming van grondrechten van burgers is een van de eerste taken en verantwoordelijkheden van de overheid. Gemeenten moeten samen met de andere overheden hiervoor de lijnen uitzetten.

Informatietechnologie is de grote game changer van onze samenleving. Een leven zonder is nauwelijks meer voor te stellen. En juist omdat die technologie zo belangrijk is voor de economie én voor de samenleving, is een actieve regulerende rol van de overheid nodig om uitwassen te voorkomen.

Meer informatie

• Gerelateerde informatie over deze opgave leest u bij Informatiesamenleving
• Bekijk hier de terugblik van de provinciale bijeenkomst Gemeenten 2024 in Noord-Holland