Klinkt logisch, maar dat is het (nog) niet

Van 2010 tot 2018 was ik raadslid in de gemeente Leiden. Ik had daar onder meer Werk & Inkomen in mijn portefeuille. De gesprekken over de aanscherping van de handhavingskoers uit die tijd herinner ik me nog goed. Simpel gezegd waren er 2 kampen: voorstanders van strenger en meer handhaven en voorstanders van minder handhaven. Zelf heb ik altijd geprobeerd om de nuance aan te brengen in dit gesprek. Lastig op een onderwerp waarbij de discussie altijd vrij zwart-wit is. Gelukkig wordt die nuance nu wel breder gevoeld.

Fraude of belemmeringen

De groep mensen die moedwillig fraudeert is relatief klein. Ik vond dan ook dat we het beter konden hebben over de vraag waarom mensen de regels niet naleven. Voor veel mensen waren – en zijn – de regels en de communicatie daarover te ingewikkeld.

Inmiddels weten we ook dat stress door bijvoorbeeld financiële problemen mensen kan belemmeren in hun denken en doen. Dat wordt nog relevanter in het licht van de discussie over bestaanszekerheid, waar wij als VNG het voortouw in nemen. Dit verhaal kent natuurlijk nog een nalevingsaspect. Want wat doe je als je inkomsten onvoldoende zijn om rond te komen en je kunt € 200 zwart bijverdienen? 

Wetten en kaders

Met de Handhavingskoers sociale zekerheid 2022 – 2025 legt SZW een visie neer waarin vertrouwen en rechtmatigheid met elkaar in balans zijn. Het is de uitdaging om die koers te vertalen naar ons gemeentelijke handhavingsbeleid. Vanuit de VNG faciliteren we op verschillende podia het gesprek hierover tussen gemeenten. 

De nieuwe visie ligt ook ten grondslag aan de herziening van de Participatiewet en het handhavingsintrumentarium. Verschillende gemeenten werken al in de geest van de nieuwe wet. Denk aan het sneller verstrekken van een uitkering aan jongeren tot 27 jaar, mogelijkheden om bij te verdienen en verhoging van de giftendrempel.  

Toch zijn er ook nog zaken die het werken in de geest van de nieuwe wet belemmeren, zoals het verplichte karakter van sanctioneren. Onder het nieuwe regime krijgen gemeenten gelukkig wel de ruimte om af te zien van een boete of maatregel bij ‘niet-fraude’. Verder vraagt de inkadering van de begrippen maatwerk en menselijk maat nog de nodige aandacht. 

Preventie: nieuwe wijn in oude zakken

Preventie staat al heel lang op de ‘handhavingsagenda’. Toch zie ik wel degelijk een kentering in het denken hierover. Van preventie met oog voor de regels naar preventie met oog voor – contact met – mensen. Preventie was lange tijd gericht op het voorkomen van onrechtmatig gebruik. Tegenwoordig gaat het ook over het voorkomen dat mensen onbedoeld fouten maken. Met aandacht voor het doenvermogen van mensen – van wie de bestaanszekerheid steeds vaker onder druk staat – in de complexe wirwar van regels en formulieren.

Zoom ik verder in op die bestaanszekerheid, dan zou ik aan de nieuwe kijk op preventie graag een element willen toevoegen. Namelijk hoe we ervoor zorgen dat mensen wel gebruikmaken van de regelingen waar ze recht op hebben.

Kosten en opbrengsten in balans

Aan de jaarlijkse Signaleringsbrief fraudefenomenen in de sociale zekerheid – die we vanuit de VNG op 8 mei jl. aanboden aan de minister van SZW – werkten bijna 200 gemeenten mee. Een krachtige stem vanuit de uitvoering. In deze brief geven we de minister – naast de al genoemde aandachtspunten – nog een aantal punten van zorg mee. Het belangrijkste punt gaat over de financiën. Nemen we handhaving en de nieuwe koers hierin serieus, dan hebben we meer capaciteit en financiële middelen nodig. 

Zo blijkt in de praktijk dat persoonlijk contact met mensen die een uitkering (nodig) hebben en – vermoedelijk ook – de toepassing van gedragswetenschappelijke inzichten, effectief zijn met het oog op naleving. Dit vraagt vanzelfsprekend meer van én voor de uitvoering.   

Daarnaast moeten we als gemeenten natuurlijk zelf aan de slag met onze ideeën over de nieuwe koers. Vanuit de VNG spelen we hierbij een verbindende en ondersteunende rol. We brengen ervaringen vanuit de uitvoering naar het rijk, klankborden met gemeenten over nieuwe wetgeving, voeren uitvoeringstoetsen uit, fungeren als vraagbaak en delen kennis en goede voorbeelden.

Ik ben ervan overtuigd dat we er samen voor kunnen zorgen dat systemen en regels weer in dienst komen te staan van de bedoeling van de wet om mensen te helpen. Zonder daarbij misbruik en oneigenlijk gebruik vrij spel te geven. 

Meer informatie

Werk en Inkomen: toezicht en handhaving

De Signaleringsbrief fraudefenomenen in de sociale zekerheid wordt op korte termijn aangeboden aan de Tweede Kamer en gepubliceerd op onze site.