Om te voorkomen dat handhaving heen en weer blijft bewegen tussen te streng en te coulant zoekt de gemeente Almere naar een middenweg. Die krijgt vorm in het Beleidsplan naleving en handhaving Participatiewet, Handhaving in balans, uit 2022. Het plan heeft 5 uitgangspunten als basis: 

• Gemeenschappelijk beeld en werkwijze bij benadering inwoners;
• Focus op preventie;
• Inzet op vroegsignalering;
• Samenwerking met partners;
• Aanpakken als dat nodig is.

Uitgangspunten onder loep

Suzanne Dickens is als Beleidsadviseur Werk & Inkomen verantwoordelijk voor het beleidsplan. ‘Een belangrijk element van het plan is dat handhaving in het hele proces van werk & inkomen zit. Onze dienstverlening moet in dat hele proces eenduidig zijn. Inkomensconsulent en werkcoach moeten op een lijn zitten over wat we van een inwoner vragen en wat een inwoner van ons kan verwachten.’

Op het gebied van preventie ziet Dickens veel overlap met de dienstverlening. ‘Wij realiseren ons dat het niet altijd eenvoudig is om je aan alle regels te houden. Vanuit een gedeelde verantwoordelijkheid helpen wij inwoners aan hun verplichtingen te voldoen. Niet enkel door te informeren, maar ook door stress-sensitieve dienstverlening. Dat gaat over het ondersteunen van het doenvermogen. Overtreden van regels gebeurt vaak doordat iemand geen actie onderneemt als dat wel moet. Die ondersteuning kan dus preventief werken.’

Vroegsignalering helpt om te voorkomen dat inwoners onnodig in de problemen raken. ‘Daarom is het belangrijk om alert te zijn in ons eigen proces, maar we willen ook kijken of nauwere samenwerking met partners mogelijk is.’

Dickens illustreert waarom ze dit belangrijk vindt. ‘Veel mensen in de bijstand krijgen hulp van partners, zoals het wijkteam. Weten die partners meer over de regels waarmee een inwoners in de bijstand te maken heeft, dan kunnen ze die inwoner helpen. Bijvoorbeeld om tijdig veranderingen in zijn situatie te melden. Dit uitgangspunt moeten we nog verder vormgeven.’ 

Handhaving is geen punt meer, maar een komma

Aanpakken als dat nodig is hoort ook bij de balans die de gemeente zoekt. Daar kijkt ze nu wel wat anders naar dan vroeger. Dickens karakteriseert dit als: handhaving is geen punt meer, maar een komma. ‘Ook als blijkt dat een sanctie op haar plaats is, vinden we het belangrijk dat iemand perspectief houdt.’

Draagvlak bestuur en uitvoering

Dickens voelt zich bij het maken en uitrollen van het beleidsplan erg gesteund door de betrokkenheid van verantwoordelijk wethouder Froukje de Jonge. Ook gebruikte ze bij het opstellen van het plan collega’s van verschillende teams binnen werk & inkomen als klankbord. ‘Zo werd wat ik opschreef direct aan de praktijk getoetst. En bij het uitrollen van het plan ben ik – met steun van alle teammanagers – met alle teams gaan praten.’

Vertrouwen op de werkvloer

De opdracht hierbij was om het beleid naar de uitvoering te brengen. Dit was in de periode waarin duidelijk werd hoeveel inwoners van Almere geraakt waren door de toeslagenaffaire. ‘Dus ook vertrouwen was een gespreksonderwerp’, zegt Dickens. ‘Het beeld was dat handhaving op gespannen voet staat met de uitdaging om het vertrouwen van inwoners in de gemeente terug te winnen. Maar dat zien wij niet zo. Onder handhaving vallen ook preventie en naleving. We proberen mensen in onze dienstverlening te helpen met de ingewikkelde regels.’

Een collega vertelde Dickens dat er nu inwoners op gesprek komen die zeggen: ‘Jij mag mij geen vragen stellen, jij moet mij gewoon vertrouwen.’ Maar Dickens ziet vragen stellen niet als wantrouwen. ‘Het is juist belangrijk om ervoor te zorgen dat iemand de juiste uitkering krijgt. Dat is in ons belang én in het belang van de inwoner.’

Volgens Dickens bestaan er verschillende beelden over zaken als vertrouwen, controle op een goede manier, maatwerk, menselijke maat. ‘Dat is ook niet erg, het is een veranderproces dat nu eenmaal tijd kost. Neem vertrouwen geven. Wat dat is, verschilt per situatie. Het is bijna niet zo te definiëren dat het op elke situatie past. Maar op waardenniveau kun je daar wel iets mee. Zo kun je jezelf afvragen of je in een casus perspectief blijft bieden.’

Ze ervaart hoe belangrijk het is om op de werkvloer veel met elkaar te blijven praten over het beeld en de werkwijze. ‘Zo ontstaat op den duur een concreet raamwerk waarmee mensen de ‘nieuwe’ begrippen volgens de waarden van de gemeente kunnen toepassen.’

Preventie valt of staat met je klant kennen

Complexiteit van het proces

Dickens ziet dat het een uitdaging is om preventie vorm te geven. ‘Dat was ook één van de onderwerpen waar ik met alle teams over heb gesproken. Wat verstaan jullie onder preventie? Hoe kun je daar in je dagelijkse werk iets mee? Wat ik het meest terugkreeg was dat preventie valt of staat met ‘je klant kennen’. Daar bleken collega’s wel wat belemmeringen in te ervaren. In tijd, maar ook in het proces.’

Onlangs analyseerde Dickens met een aantal collega’s 2 casussen vanuit de vraag of ze hier eerder preventief hadden kunnen handelen. ‘Heel leerzaam. Een inwoner kan met meerdere collega’s te maken hebben. Dat maakt het lastiger om overzicht te hebben en soms ook om te signaleren. Zie je niet het hele plaatje, dan weeg je een signaal anders. Elkaar weten te vinden is daarom heel belangrijk om preventie en vroegsignalering goed uit te voeren. Als organisatie werken we aan het verkleinen van de afstand tussen de teams, bijvoorbeeld door het organiseren van een netwerk van contactpersonen.’

Implementatie

Dickens ziet de implementatie van het beleidsplan als een ontwikkeling die een logisch vervolg is op wat de gemeente al deed. ‘We werkten hier bijvoorbeeld al met de omgekeerde toets en de informele aanpak. Ook de maatschappelijke ontwikkelingen rond vertrouwen geven dit plan natuurlijk een impuls.’

Naast al genoemde zaken noemt Dickens nog een aantal concrete acties. ‘Bijna alle medewerkers zijn getraind in stress-sensitieve dienstverlening, de voorlichting is versterkt en bij de intake kijken we – los van handhaving – of iemand wel alle voorzieningen krijgt waar hij recht op heeft. Daarnaast is ons team Bezwaar, Beroep en Kwaliteit bezig om zijn kennis terug te brengen naar de voorkant van het proces. Daar kunnen we veel van leren.’ 

Tips voor andere gemeenten

Zelf vond Dickens het heel waardevol om voor, tijdens en na het beleidsproces te praten met mensen in de uitvoering. ‘Als beleidsadviseur weet je heel goed wat er speelt in het land, maar het is onmisbaar om ook te weten wat er in je organisatie speelt.’

Meer informatie

• Wilt u als gemeente ook werken aan een handhavingskoers in balans? Maak dan gebruik van onze praatplaat ‘Samen werken aan de handhavingskoers’. Voor ondersteuning kunt u contact opnemen met onze adviseurs Werk & Inkomen.
• Video over de Participatiewet in balans bij de gemeente Almere: