22 februari 2022

In aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen publiceert VNG Naleving een serie artikelen over de ontwikkelingen rond toezicht en handhaving in het sociaal domein. Bestuurders geven hun visie, blikken terug op de afgelopen jaren en geven een doorkijkje naar de toekomst. 

Al bijna 8 jaar is hij wethouder van – onder meer – Werk & Inkomen in de gemeente Gouda. Met het oog op de grote bedragen aan gemeenschapsgeld die in het sociaal domein omgaan, vindt hij een vorm van toezicht en handhaving noodzakelijk. 'Maar voor welke vormen kunnen we allemaal kiezen?', opent hij het gesprek. 'En kijken we daarbij wel goed naar de mensen die bijstand aanvragen? Vaak zijn dat mensen die – gechargeerd – niet goed begrijpen wat ze lezen, welk vakje ze moeten aankruisen. Die mensen behandelen als doortrapte fraudeurs heeft geen zin. Dat zijn ze in de regel niet.'

De meeste mensen…

Tetteroo ziet dat in een samenleving waarin de wind van rechts waait, het mensen al heel lastig wordt gemaakt om een uitkering aan te vragen. Komt de wind van links, dan gaan we bijna vragen wie er nog meer een uitkering wil. 'Een karikatuur natuurlijk', zegt Tetteroo. 'Maar dit zijn wel de uitersten waartussen het beweegt.' Hij beseft dat er nog altijd mensen zijn die de bijl aan de wortel van de solidariteit zetten en bewust een uitkering aanvragen die ze niet nodig hebben. 'Inmiddels hoop ik wel dat we allemaal zien dat dit uitzonderingen zijn. En dat we niet nogmaals, net als met de Fraudewet, in de val trappen om van die uitzonderingen de regel te maken.'

'Niet meer van een exces de norm maken'

'Dat doen we bij andere vraagstukken ook niet. Kijk naar fraude met omzetbelasting of zorgfraude. Die leiden tot een veelvoud aan maatschappelijke schade met vreemd genoeg veel minder maatschappelijke verontwaardiging.' Tetteroo wijst op tabellen die verschillende soorten fraude naast elkaar zetten. Het aandeel bijstandsfraude is zelfs te klein om visueel te maken. En de verontwaardiging juist des te groter. 'Natuurlijk', gaat Tetteroo verder, 'we moeten oog houden voor dat kleine groepje mensen dat misbruik maakt van ongeacht welke regeling we aanbieden. Maar maak dit niet de norm der dingen.'

Hijgerig versus slim, nuchter en rationeel

'Een hijgerige vorm van handhaving', noemt Tetteroo het gevolg van zo’n insteek. Verkeerd kruisje, dus fraude, dus 100% afstemming, dus iemand nog meer in de problemen. 'Het leidt uiteindelijk tot een veelvoud aan maatschappelijke kosten. Nog los van de vraag of het vergrijp wel zo’n forse sanctie verdient. Misschien komen we verder met een gesprek, wat uitleg of door iemand te helpen.' Tetteroo gelooft in deze nuchtere manier van handhaving. 'Die nuchterheid zie ik lokaal terug bij de meeste bestuurders, van welke signatuur dan ook. Met de Haagse werkelijkheid span je het paard in de praktijk écht achter de wagen.'

Van links naar rechts

'Ach, een bloemetje op tafel hoort erbij', memoreert Tetteroo de woorden van wijlen Marga Klompé over de bijstand. Zij was halverwege de jaren zestig als minister verantwoordelijk voor de invoering van de Algemene bijstandswet. Een recht in plaats van liefdadigheid. En voldoende voor een fatsoenlijk bestaan mét een bloemetje op tafel. Tetteroo: 'In de jaren 80 schoten we door in al onze goedheid en gingen we zowat de boer op met onze uitkeringen. Maar we gaven mensen geld en lieten ze dan los. Schreven ze eigenlijk af. Dat vind ik ook minderwaardig.' Vanuit de jaren 80 komt Tetteroo terecht in 2020. In dat jaar publiceerde Evelien Tonkens met een aantal collega’s het boek met de veelzeggende titel 'Streng maar onrechtvaardig, de bijstand gewogen'. 

Naar realistisch

Tetteroo gelooft in de bijstand zoals Klompé die voor ogen had. 'Maar', benadrukt hij, 'dan gaan we er samen wel alles aan doen om de situatie te verbeteren.' Hij houdt daarbij zijn ogen open voor mensen die niet kunnen verbeteren. Niet in de context van betaald werk. 'Het heeft geen enkele zin om daar een hele re-integratie-industrie op los te laten. Geef mensen ook de kans om vrijwilligerswerk of mantelzorg te verrichten. En geef dat maatschappelijk nut dan ook een economische status en kijk naar het multipliereffect.' Tetteroo ziet hier veel meer heil in dan in een nodeloze sollicitatieplicht. 'En over 5 jaar? Dan heeft zo iemand een netwerk opgebouwd, meer zelfinzicht opgedaan, is expressiever geworden en kan tegen een stootje. Wie weet wat diegene allemaal nog gaat ondernemen?'

Duurzaam resultaat

Tetteroo legt uit dat zijn gemeente een integraal eerste loket heeft voor het sociaal domein. In het verlengde hiervan leggen 'zorgmariniers' dwarsverbanden tussen de verschillende domeinen, zoals wonen, veiligheid, kinderen en afhankelijkheid in een relatie. Zij schuiven ook aan bij Team Integraal. Tetteroo: 'Daar worden signalen uit verschillende bronnen gewogen vanuit verschillende disciplines. In dat licht zijn de barrières tussen de afdelingen zorg, werk en inkomen al geslecht. We zijn nu bezig de afdelingen financiën, juridische en economische zaken, maar ook de woningcorporaties te betrekken. Zo kunnen we een nog bredere afweging maken om het meest duurzame resultaat te krijgen.'

Vierogen-principe

Tetteroo heeft toezicht op en handhaving van de Participatiewet in Gouda volwassen zien worden. Zijn credo is: 'blijf altijd nadenken en samenwerken'. Om dit kracht bij te zetten krijgt hij alle casussen te zien waarin het voornemen bestaat om een uitkering met 50% of meer te verlagen. Ook is het mandatenbesluit aangepast. Wordt er zo’n maatregel opgelegd, dan overlegt de gemandateerde eerst met de wethouder. 'Zo creëren we een soort vierogen-principe', zegt Tetteroo. 'Ik zie dat dit zijn vruchten afwerpt. De verantwoordelijke afdeling kijkt zelf al steeds meer vanuit verschillende invalshoeken. Behalve bij echte fraude. Bijvoorbeeld als iemand de uitkering helemaal niet nodig heeft. Dan is er maar een invalshoek: keihard ingrijpen.'

Het echte vraagstuk

Tetteroo zucht. 'Eigenlijk is het krom. We maken een punt van een vrouw die boodschappen krijgt van haar moeder. Maar het echte vraagstuk is voor mij hoe we de miljardenvermogens gaan belasten. Hoe we in het verlengde daarvan de inkomstenbelasting en de btw op voedingsmiddelen verlagen en het wettelijk minimumloon en de bijstandsuitkeringen verhogen. Zodat een eenverdiener met een baan fatsoenlijk voor een gezin kan zorgen. En een bijstandsgerechtigde een normaal bestaan kan leiden met af en toe een bloemetje op tafel.'

Meer informatie

• Het ‘nieuwe’ sociaal domein: doelmatig, integraal en professioneel (19 januari 2022)
• Streng maar onrechtvaardig, de bijstand gewogen (instituutgak.nl)