Dat de VNG twee oud-burgemeesters heeft aangesteld als ambassadeurs, is niet meer dan logisch, stelt Bouwmeester. Hij was tot begin dit jaar burgemeester in Coevorden en daarvoor in Monster. “Als burgemeester ben je portefeuillehouder voor onderwerpen als informatievoorziening en archiefbeheer. We snappen allemaal dat het belangrijk is, maar het is niet een erg ‘levend’ onderwerp. Raadsleden zitten er een beetje mee in de maag en het is vaak een ondergeschoven kindje. Toch is informatiebeheer wel een wezenlijk onderdeel van onze samenleving. Dat maakt dit een uitdagende klus.”

Adviseurs en boodschappenjongens

Per 1 oktober is Bouwmeester samen met De Baat gestart om de Wet Open Overheid beter in het vizier van gemeenten te krijgen. Peter de Baat was tot voor kort burgemeester van Montferland en voorzitter van de Adviescommissie Archieven en lid van de Commissie Informatiesamenleving van de VNG. Hun doel is om de komende drie jaar met 80 procent van de Nederlandse gemeenten in gesprek te gaan. Welke kansen en dilemma’s treffen ze aan in de praktijk?

De twee ambassadeurs gaan niet vertellen wat gemeenten moeten doen. Ze komen ook niet inspecteren. “Gemeenten zijn autonoom”, stelt Bouwmeester. “Ze moeten zelf hun positie bepalen. We zijn geen Woo-inspecteurs, maar adviseurs en boodschappenjongens; daar voelen we ons niks te goed voor.” De Baat: “Het is niet zo dat wij alleen komen uitdragen hoe groot het goed is van de wet. We willen ook graag horen wat vraagstukken en dilemma’s binnen gemeenten zijn op dit moment, zodat we die mee terug kunnen nemen richting VNG die daar mogelijk actie op kan nemen. Denk aan ondersteuning, lobby of kennisdeling.”

Actieve openbaarmaking

We zijn al een eind gekomen met een transparante overheid, vindt De Baat. “Toen ik veertig jaar terug startte zat ik op de tribune bij gemeenteraadsvergaderingen. Ik wilde toen ook de raadsstukken vooraf kunnen zien. Het was alleen totaal niet gebruikelijk om zulke stukken openbaar te delen. Natuurlijk ging het om een pak papier, wat allerlei reprowerk en kosten met zich meebracht, maar naast dat extra werk en de kosten vond men het ongemakkelijk om zo’n inkijkje te geven.”

Dankzij de Wet Openbaarheid van Bestuur in 1980 is er al veel veranderd. De Baat: “Gemeenten doen het helemaal niet zo slecht als het gaat om het verzoek tot openbaar maken, dan hebben we het over het passieve openbaar maken. Zeker als je het vergelijkt met het Rijk. Alleen wanneer het gaat over openbaar maken uit eigen beweging, het actief openbaar maken, hebben we daar met zijn alleen gewoon niet veel ervaring mee.”

Inmiddels is er bijna geen gemeenteraad meer in Nederland die niet de raadsvergadering ‘livestreamt’. Dat heeft in de coronatijd een vlucht genomen, maar was ook daarvoor al in ontwikkeling. “Dat is een prachtige versterking van ons democratische systeem”, vindt Bouwmeester. “Je eigen volksvertegenwoordiger zien optreden, zonder dat je de deur uit hoeft.”

Cultuurverandering

De stap naar meer actief openbaar werken is toch nog echt een cultuurverandering, gaat Bouwmeester verder. “Het is niet zo dat we dit eensgezind per se wilden. Er was wetgeving nodig als stok achter de deur.” Hij wijst op hoe het ging met integriteit in de jaren ’90. Dat werd op het VNG Congres geïntroduceerd door Ien Dales, destijds de minister van Binnenlandse Zaken, en had een geweldige impact. “Vanaf dat moment kon je niet meer om dat onderwerp heen. En zo is het ook wel een beetje met dit onderwerp. Als raadslid ben je ontzettend afhankelijk van de informatie die je krijgt. Het College zit op een enorme informatievoorsprong. Zeker als oppositie heb je continu het besef dat er veel meer informatie is en je moet erachter zien te komen wat dat dan is en wat je nodig hebt om je rol te kunnen vervullen. Deze wetgeving is daar een enorme hulp voor om te zorgen dat dit verandert.”

Vertrouwen van de burger

Vooral is meer openheid urgent om het vertrouwen van de samenleving terug te winnen, stellen beide ambassadeurs. Bouwmeester: “We zien de machtspositie afbrokkelen. Een gemeentebestuur wordt ook niet meer op zijn woord geloofd. Je moet het nu veel van gezag hebben, dat is anders dan macht. Gezag kun je verdienen door aan mensen te laten zien, aan raadsleden maar ook aan burgers of ondernemers, dat wat je doet is gebaseerd op informatie die iedereen kan kennen.”

Daarbij moet je als overheid ook open zijn dat je nog niet alle antwoorden kent, gaat De Baat verder. “Er is onlangs een onderzoek verschenen van de Raad Openbaar Bestuur die concludeert dat de overheid ook echt moet presteren om gezag te hebben bij alle grote uitdagingen waar ze mee te maken hebben, zoals wonen, stikstof en de klimaatcrisis. Je moet laten zien hoe je met elkaar aan antwoorden komt. Welke wetenschappelijke onderbouwing gebruik je? Dat daar behoefte aan is werd wel duidelijk tijdens corona en nu bij de stikstofprocedures. Die openheid draagt bij aan het vertrouwen in de overheid. Het omgekeerde, deze informatie niet delen, is op dit moment al volstrekt ondenkbaar geworden.

“Openheid als uitgangspunt is eigentijds maar onwennig”, stelt Bouwmeester. “De cultuuromslag is deels een beetje afgedwongen door de actualiteit. We moeten met elkaar in overheidsland nog wel zoeken hoe we dit vormgeven. We hebben het onszelf natuurlijk eindeloos ingewikkeld gemaakt. Ieder organisatieonderdeel had voor elke toepassing een eigen geautomatiseerd subsysteem. Als er dan iets misging besefte je hoe kwetsbaar het allemaal aan elkaar hing. Ga je dan maar eens verantwoorden op basis van de informatie. Dat is bijster ingewikkeld.”

Nieuwe kerntaak voor gemeenten

“Openbaarmaking is dan ook op weg om een nieuwe kerntaak bij gemeenten te worden”, voorspelt De Baat. “Volgens artikel 1 van de Woo heeft iedereen recht op toegang tot publieke informatie zonder daarbij een belang te hoeven stellen. Dat is een subjectief recht op informatie. Dat vraagt van de overheid de organisatie en processen daar op in te richten.”

Maar dan moet er wel draagvlak voor zijn, vult Bouwmeester aan. “Het moet altijd gaan om de verkenning van wat haalbaar is. Als je een bestuurlijke ambitie formuleert, dan is dat een openbare uitspraak. Als blijkt dat de ambtelijke structuur ontbreekt voor die ambitie, dan creëer je je eigen ongeluk. Het moet geen mooi-weer verhaal zijn. Daarom is het mooi dat we kunnen concluderen dat er ambtelijk al veel is geïnvesteerd in de structuur met behulp van VNG Realisatie. Ook vanuit de politiek moet het haalbaar zijn. In de gemeenteraad moet er ook een gevoel van urgentie voor bestaan. Daar willen we ook aan bijdragen als ambassadeurs.” Zo hebben De Baat en Bouwmeester onlangs meegedaan aan een Raad op Zaterdag sessie waarbij de Wet Open Overheid als onderwerp aan de orde was. De deelnemers waren nieuwsgierig wat deze wet voor hen betekent.

Koudwatervrees

Dat er huiverigheid bestaat voor open werken, snapt De Baat wel. “Het kan best wel wat koudwatervrees geven in deze gepolariseerde samenleving en politiek klimaat. Zaken die open worden gecommuniceerd kunnen ook als brandstof dienen voor debat. Dat kan best heftig zijn. Uiteindelijk zal openheid helpen het debat de goede kant op te brengen; daar geloven wij in. We moeten vertrouwen blijven houden in het gezond verstand van mensen waarmee ze de afwegingen die overheden maken beoordelen. En er uiteindelijk het vertrouwen in willen hebben dat de overheid de juiste afweging heeft gemaakt.”

De Baat: “Het begint bij het gevoel dat je goed geïnformeerd bent. Dat je als burger weet wat de opgave is, dat je uitgenodigd bent om mee te denken over mogelijke oplossingen en dat je het gevoel hebt dat wat je hebt ingebracht ergens terug te vinden is. Moet je kijken wat dat doet voor de acceptatie van wat er uiteindelijk uitkomt. Dan heb je het over terugwinnen van gezag.”

Contact met de ambassadeurs

Wilt u ook in gesprek over de Wet Open Overheid en een afspraak maken met de ambassadeurs? Neem contact op via e-mail: peter.debaat@vng.nl en bert.bouwmeester@vng.nl.