Samen zoeken naar antwoorden

woensdag 15 april 2020

15 april 2020 - Deze week breekt wederom een spannende fase aan in de aanpak van de corona-crisis. Laten de statistieken van ziekenhuisopnamen een dalende trend zien? Is het reëel om te verwachten dat de maatregelen na 28 april voorzichtig versoepeld kunnen worden? Hoe dan ook: we moeten zoeken naar een nieuwe balans. Dat is pionieren, want niemand weet exact hoe de nabije toekomst eruit zal zien, wat het effect is van de maatregelen en welke bestuurlijke aanpak de beste resultaten belooft.

Als samenleving staan we voor een nieuwe uitdaging en het is belangrijk om noodzakelijke daadkracht te koppelen aan een lerende en zoekende houding. We moeten -ook als gemeenten- snel op zoek naar een passende strategie voor de komende maanden, waarbij het besmettingsrisico beperkt blijft, de economie weer gaat draaien en de samenleving weer min of meer op stoom komt. Dit vergt veel creativiteit en innovatiekracht, maar daar zijn we als samenleving sterk in.

Nederland toont zich gezagsgetrouw

Het is nog te vroeg om tot een evaluatie van de Nederlandse corona-aanpak te komen. Toch kan voorzichtig worden vastgesteld dat het inzetten van bestaande instrumenten en een weerbare, veerkrachtige samenleving voldoende lijken te zijn om de gevolgen van een pandemie op te vangen.

De wendbaarheid en veerkracht van Nederland waren groot genoeg om ervoor te zorgen dat de ernstige crisis in banen geleid kon worden. In een paar dagen tijd veranderde de samenleving radicaal: we bleven thuis, hielden afstand, wasten onze handen en konden niet meer naar evenementen, voetbalwedstrijden en horecavoorzieningen. Tegelijkertijd verplaatsten werkzaamheden en onderwijsprocessen zich binnen een mum van tijd naar een digitale omgeving. De vitale processen gingen gewoon door.

Het is te vroeg om te evalueren, maar omdat we van iedere crisis moeten leren is het heilzaam als we straks uitvoerig terugblikken op de wijze waarop bestuurders en instituties voor, tijdens en na de coronacrisis hebben gehandeld. Als ik nu toch al een oordeel moet uitspreken over het handelen van de overheid in de crisis, dan stel ik vast dat er terecht is vertrouwd op de instituties. Niet alleen de Wet op de Publieke Gezondheid en het RIVM deden wat ze moesten doen, ook de burgemeesters in de Veiligheidsregio wisten goed om te gaan met hun bestuurlijke rol. Ziekenhuisbestuurders, zorgpersoneel, onderwijsbestuurders en onderwijspersoneel, kinderopvang, politie, midden- en kleinbedrijf, maatschappelijke organisaties, noem maar op. Allen deden wat er van hen werd verlangd en de ongebreidelde groei van het virus werd door een collectieve inspanning aan banden gelegd, niet in de laatste plaats door een gezagsgetrouw handelen van de Nederlandse bevolking. Het als enigszins anarchistisch en als antiautoritair te karakteriseren Nederland blijkt als het op de collectieve gezondheid aankomt echt gezagsgetrouw te zijn. De Nederlandse samenleving toont zich sociaal zeer medelevend en is in voldoende mate creatief en flexibel om van de nood een deugd te maken.

Na een maand intelligente lock-down: hoe verder?

Na een maand in een pragmatische lock-down moeten we de komende periode zorgvuldige keuzes maken. De langere duur van de crisis maakt dat er nieuwe problemen ontstaan die om nieuwe oplossingen vragen. Dat vergt deels het voortzetten van de ingeslagen koers , maar deels ook het zoeken naar antwoorden op nieuwe vragen.

Ik formuleer hieronder 7 vragen en ben benieuwd naar reacties. Alleen samen vinden we de juiste richting voor het Nederland tijdens en na de coronacrisis.

Kunnen we onderdelen van de aanpak continueren?
De aanpak van de crisis kent een aantal duidelijke pijlers. Goede communicatie is er één van: we worden steeds goed meegenomen in de gemaakte keuzes, de te maken keuzes en de te verwachten effecten. De resultaten van de aanpak zijn steeds voor iedereen beschikbaar. Het Kabinet kondigt tijdig aan dat er impactvolle keuzes gemaakt zullen worden, zoals het werken met apps. Dit leidt tot het juiste debat in de Nederlandse samenleving. Kabinetsleden en voorzitters van de Veiligheidsregio’s tonen leiderschap. Ook dat is cruciaal bij de aanpak van de crisis.

Hoe blijven we werken aan vertrouwen?
De crisisaanpak staat of valt met het vertrouwen dat de Nederlandse samenleving heeft in de genomen maatregelen. Het gaat ook om het vertrouwen dat beloftes worden nagekomen. De toezeggingen van de overheid aan bedrijven en instellingen moeten ruimhartig worden nagekomen. Hetzelfde geldt voor de relatie tussen Rijksoverheid en gemeenten. De rol van gemeenten bij de aanpak van de crisis is cruciaal. Gemeenten kunnen hun verantwoordelijkheid nemen omdat ze erop mogen vertrouwen dat ze een reële compensatie zullen ontvangen voor alle uitgaven die als gevolg van de crisis worden gedaan. Het is overigens mooi om te zien dat vertrouwen vleugels geeft. Noodzakelijke maatregelen komen in mum van tijd tot stand. Dat is veel waard en dat vertrouwen mag niet beschaamd worden.

Hoe richten we de anderhalvemetersamenleving in?
Het Kabinet riep bedrijven, instellingen en overheden op om mee te denken over de inrichting van de anderhalvemetersamenleving. Dit is cruciaal om de economische schade van de crisis niet al te hoog te laten oplopen. De vormgeving van deze samenleving kan niet top-down worden ingevuld, er is een door de samenleving gedragen discussie nodig. Hoe eerder deze concepten zijn uitgewerkt, hoe eerder de meest beperkende maatregelen kunnen worden opgeheven. Het is belangrijk om goede ideeën te delen: over de inrichting van de publieke ruimte, het functioneren van publieke voorzieningen, het naleven van de nieuwe regels, etc. De anderhalvemetersamenleving weet zich voor vele vragen gesteld en in het creatieve en innovatieve Nederland is het zaak om hier gezamenlijk nieuwe wegen in te ontdekken.

Hervonden solidariteit: hoe houden we dat vast?
Opvallend is dat in veel commentaren haast verrast is gereageerd op de grote solidariteit in de Nederlandse samenleving. Als het erop aankomt zijn we niet ‘ieder voor zichzelf’ bezig maar letten we goed op elkaar. Ik heb al heel wat pleidooien gelezen over de wenselijkheid dat die hervonden solidariteit blijvend zou moeten zijn, dat we als samenleving een nieuwe fase ingaan. De vraag is hoe we deze onderlinge verbondenheid vasthouden en welke rol gemeenten hierin kunnen spelen, ook na de coronacrisis.

Hoe borgen we de digitaliseringssprong?
Zowel in de zorg, het onderwijs als ook in het openbaar bestuur heeft de digitalisering een enorme sprong gemaakt. Onderwijs, zorg en overheidsdiensten aanbieden terwijl de kantoren, scholen en zorginstanties zijn gesloten: het blijkt mogelijk te zijn. Het is de vraag hoe deze ontwikkeling kan worden vastgehouden en kan worden versterkt, ook na de crisis.

Hoe voorkomen we de negatieve effecten van de crisisaanpak?
Hoe langer de crisis duurt, hoe meer de negatieve effecten zichtbaar zullen worden. Maatregelen -ook noodzakelijke- hebben nu eenmaal ook een andere kant. Er wordt veel gesproken over de macro-economische effecten en de gevolgen van de aanpak voor ondernemers en maatschappelijke organisaties. Het is niet alleen voor die ondernemers zelf, maar ook voor de samenleving als geheel van belang dat de economische schade beperkt blijft. Er zijn nog meer effecten, ook ernstige. In deze crisis zijn het de zwakkeren die de hardste klappen opvangen. Dat geldt niet alleen voor de kwetsbaren die zijn oververtegenwoordigd onder de coronaslachtoffers, maar ook voor de kinderen met leerachterstanden, voor de slachtoffers van huiselijk geweld, voor dak- en thuislozen, voor de patiënten die nu even niet voor een behandeling in aanmerking komen, voor zzp’ers zonder financiële buffer. De lijst is nog langer en zal verder groeien. Oog voor deze neveneffecten is noodzakelijk en ook hiervoor moeten passende maatregelen worden genomen.

Welke ongemakkelijke vragen verdienen aandacht?
De crisisaanpak plaatst ons ook voor ongemakkelijke vragen. De toekomst van verpleeghuizen bijvoorbeeld, die zich meer en meer manifesteren als een onveilige plek voor bewoners en zorgpersoneel. Hoe zit het met de impact van de maatregelen op onze privacy? Verdragen ingrijpende maatregelen zich met de beginselen van onze rechtstaat? Hoe zoeken we de steeds weer de balans tussen de korte en lange termijneffecten van keuzes die gemaakt moeten worden? En hoe zijn economische- en gezondheidsaspecten te harmoniseren? Hoe langer de crisis duurt, hoe belangrijker het is dat we evenwichtige antwoorden formuleren op ongemakkelijke vragen.