De Democratic Challenge (experimenteer- en leerprogramma van BZK/VNG) heeft tussen 2015 en 2018 meer dan 100 lokale democratie-experimenten verzameld, gebundeld en ondersteund. De belangrijkste lessen uit deze experimenten vormen de drie uitgangspunten voor een vitale lokale democratie.  

Maatwerk

Elke gemeente is anders. Plattelandsgemeenten met veel dorpskernen vragen andere democratische processen dan een grote stad. Ook binnen elke gemeenten zijn grote verschillen tussen kernen, dorpen en wijken. De ene wijk is politiek actief en hoorbaar, de andere hoor je nooit. Het is dus zaak om de democratische processen op de juiste vorm en schaal te organiseren; tijd voor maatwerkdemocratie.

Meervoudig

Een vitale democratie heeft twee dingen nodig: een goed functionerende gemeenteraad (representatieve democratie) en een sterke participatieve en maatschappelijke democratie (dan gaat het om inspraak, betrokkenheid en zeggenschap van mensen). De representatieve democratie kan niet zonder een vitale participatieve democratie, ze vullen elkaar aan. De uitdaging is om vormen van lokale participatie te creëren zonder de positie van de raad te schaden..

Democratische waarden

Nieuwe vormen van participatie mogen de democratie niet uithollen. In een democratie telt iedereen mee, dus moeten alle lagen van de bevolking een stem hebben. Deze ‘inclusie’ is een kernwaarde voor een vitale democratie, een waarde die we moeten beschermen. Andere democratische waarden zijn deliberatie, zeggenschap, transparantie en checks & balances.

Om deze democratische waarden lokaal te borgen moeten gemeentebesturen investeren in democratische kwaliteit. Mensen maken de democratie, dus investeer in het ‘democratisch kompas’ van bestuurders en in democratisch professionalisme van ambtenaren. Maar ook in democratisch burgerschap van uw inwoners (en dat is veel meer dan een bezoek aan de gemeenteraad). Hierbij speelt de gemeenteraad een belangrijke rol als democratisch platform van de gemeente. De raad is verantwoordelijk voor de democratische kwaliteit.

Een vitale lokale democratie is geen vanzelfsprekendheid, het vraagt om permanent onderhoud. We zien de volgende uitdagingen:

1. Een sterkere verbinding tussen representatieve (gemeenteraad) en participatieve vormen van democratie, zodat ze elkaar versterken.
2. Democratische vernieuwing in sectoren. Lokale democratievernieuwing is geen doel op zich, maar wel een essentieel onderdeel van de transitie in de zorg, het sociaal domein, de Omgevingswet en energie- en duurzaamheidsagenda. Verbind de lokale democratie-agenda aan de sectorale agenda’s.
3. In een vitale lokale democratie worden zeggenschap en eigenaarschap gedeeld en soms overgedragen aan inwoners. Durft de gemeente(raad) daadwerkelijk zeggenschap te delen met bewoners of belanghebbenden?
4. Democratie is inclusief, iedereen telt mee. Maar grote groepen inwoners doen nu niet mee. In een inclusieve democratie zorgen we dat iedereen wordt gehoord, dat iedereen een stem heeft.
5. Vernieuwing van de lokale democratie betekent vooral verandering van werkwijze, maar laten we ook verandering van regels, kaders en instituties niet bij voorbaat uitsluiten. Zoek naast procesinnovaties ook experimenteerruimte in wet- en regelgeving.
6. Sluitstuk van lokale democratievernieuwing is vernieuwing van de partijpolitiek. Hoe ziet de lokale partijpolitiek eruit over 20 jaar?

Op basis van bovengenoemde uitgangspunten en uitdagingen kan elke raad reflecteren op de staat van de lokale democratie in de eigen gemeente. Hoe vitaal is de lokale democratie in de gemeente eigenlijk? Hoe inclusief? Hoe staat het met de tegenmacht, de checks & balances? Hoeveel zeggenschap hebben inwoners en wie bewaakt de democratische kwaliteit? Dit zijn vragen voor de gemeenteraad, het democratisch platform van de gemeente.

Veel gemeenteraadsleden worstelen met hun rol: hoe gaan we om met maatschappelijk initiatief? Wat laten we aan de lokale samenleving? Hoe faciliteren we? Wat is onze rol nog als democratisch gekozen ‘hoogste’ orgaan? De raad is in spagaat; een spagaat tussen representatieve en participatieve democratie. Deze worsteling leidt in veel gemeenteraden tot een zoektocht en reflectie op de rol van de gemeenteraad.

Gemeenteraad als democratisch platform en als politieke arena

De politieke strijd, de afweging tussen verschillende belangen, vindt plaats in de politieke raadsarena. Maar tegelijkertijd heeft de gemeenteraad ook een belangrijke verantwoordelijkheid als democratisch platform dat voor de democratische kwaliteit binnen de gemeente staat. Beide functies zijn van belang maar totaal anders van aard. De arena staat volop in de belangstelling, niet altijd positief. Het platform gaat over het functioneren van de raad, democratische processen en kwaliteit. Beide vragen om reflectie en herijking.

In ieder lesboek staan de drie ‘klassieke’ functies voor de gemeenteraad opgesomd: de volksvertegenwoordigende, kaderstellende en controlerende functie. De gemeenteraad moet er als democratisch platform voor zorgen dat deze functies goed worden ingevuld, maar dat betekent niet dat de raadsleden dat zelf moeten doen. Bovendien is niet elk raadslid een goede kadersteller of controleur. Soms kan je bijvoorbeeld de functie controleren beter overlaten aan zogenaamde ‘hulptroepen’: een deskundige burgeraudit, een rekenkamer of een ombudsman.
 
De Raad voor Openbaar Bestuur pleit voor een andere rolinvulling en tijdsbesteding van het raadswerk. Het verbeteren van de contacten met de samenleving staat daarin centraal. Drie aanbevelingen van het ROB:

• Wees meer volksvertegenwoordiger. Steek meer tijd en aandacht in gesprekken en contacten met de lokale samenleving.
• Voorkom overmatige politisering; pragmatische oplossingen kenmerken de lokale democratie.
• Zorg voor democratische kwaliteit van besluitvormingsprocessen. Het proces is net zo belangrijk als de inhoud van de besluitvorming.

Als raadslid bent u niet alleen aanspreekbaar op de inhoud van besluiten (het ‘wat’), maar ook op de manier waarop besluiten tot stand komen en de manier waarop die besluiten worden uitgevoerd (het ‘hoe’). U hebt een systeemverantwoordelijkheid; de raad stelt kaders en controleert de democratische kwaliteit van beleidsprocessen. Dat betekent bijvoorbeeld dat u bewust aandacht geeft aan democratische checks & balances. Is er ruimte voor een kritisch tegengeluid? Is er een onafhankelijke lokale pers, een rekenkamer, ombudsfunctie? Worden inwoners actief betrokken bij controle en verantwoording van het gemeentelijk beleid?

Dit vraagt om een reflectie op uw functie als raadslid. Representativiteit en inclusiviteit zijn geen vanzelfsprekendheid wanneer u bent gekozen. Legitimiteit moet u verdienen door telkens weer kritisch op zoek te gaan naar democratische verankering. Niet alleen bij uw achterban, de coalitie of ‘de helft +1’, maar in de lokale samenleving.

Ga met de nieuwe gemeenteraad, het college, de ambtenaren en bewoners in gesprek over de kwaliteit van de lokale democratie. Een meervoudige maatwerkdemocratie. Stel uzelf allereerst de vraag: Wat voor raad wilt u zijn? Welke democratie past het best bij deze gemeente? Hoe gaan wij om met de hierboven genoemde uitgangspunten en uitdagingen? En op welke manier geven wij invulling aan de gemeenteraad als democratisch platform en bewaker van de democratische kwaliteit?

De VNG ondersteunt graag met handvatten, methoden en voorbeelden uit andere gemeenten. Om de komende jaren samen te investeren in een vitale lokale democratie.

Voor vragen kunt u mailen aan het democratie-loket: D-loket@vng.nl.

• Raadgever Een lokaal democratisch akkoord
• VNG-dossier versterken lokale democratie
• Rapport 15,9 uur, de verbindende rol van het raadslid in een vitale democratie (Raad voor het openbaar bestuur)
• Website democratic challenge

Verder lezen

• Terugblik Atriumlezing ‘Nieuwe politiek, nieuwe akkoorden'
• Raad en hulptroepen. Hefbomen ter versterking van de controlerende taak van de gemeenteraad (Nederlandse School voor het Openbaar Bestuur)
• Op weg naar meervoudige democratie, 2016 (Commissie Toekomstgericht lokaal bestuur)
• Maatwerkdemocratie: naar een krachtiger, trefzekere gemeenteraad, 2016 (VNG Denktank)
• Lokale democratie: actie op maat - Ontwikkelagenda Lokale democratie 2017 - 2022 (VNG)
• Bekijk ook het draaiboek democratisch samenspel (lokale democratie.nl)
• Website Ik verfris de lokale democratie