In Zutphen luidde de gemeenteraad afgelopen herfst de alarmbel over het aantal suïcides in de stad. Tussen 2016 en 2023 brachten 58 mensen zich om het leven. De Zutphense wethouder Jasper Bloem (PvdA) schrok van de aantallen die hoger liggen dan gemiddeld in vergelijkbare gemeenten. Toch verbaasde het hem niet. ‘Onze gemeente heeft diverse psychische en psychiatrische instellingen en een penitentiaire inrichting. Daardoor zijn wij minstens zo kwetsbaar als de grote steden.’ 
Niet alleen Zutphen, ook veel andere gemeenten willen aan de slag met suïcidepreventie. Sterker nog: binnenkort moeten ze dat, want de Wet integrale suïcidepreventie wordt per 1 juli 2025 van kracht, als onderdeel van de Wet publieke gezondheid.

Hotspots
Maar hoe geef je daar vorm aan? ‘Breng eerst in kaart wat het aantal suïcides is in jouw regio, wat de grootste risicogroepen zijn en wat de risicovolle plekken,’ adviseert programmamanager Vicky Verschoor van 113 Zelfmoordpreventie. ‘Beperken van de toegang tot dodelijke middelen helpt het aantal suïcides verminderen, blijkt uit onderzoek. Zo raden we gemeenten aan om een analyse te maken van de zogeheten hotspots: plekken die gevaarlijk zijn voor mensen die aan zelfmoord denken, zoals het spoor, hoge gebouwen. Gemeenten kunnen hekken en vangnetten plaatsen, een bord met ons telefoonnummer, maar ook kunst. Een belemmering of afleiding helpt het moment doorbreken en we weten uit onderzoek dat iemand vervolgens niet direct naar een andere plek gaat.’
Ook is het goed om als gemeente in kaart te brengen hoe het netwerk van zorg en hulp lokaal in elkaar steekt. ‘Per regio of gemeente is dat anders georganiseerd. Zorg dat mensen weten welke organisaties er zijn en maak je als netwerk hard om samen suïcide terug te dringen,’ zegt Verschoor.
Barbara Rooks beaamt dat. Ze voegt eraan toe dat suïcidepreventie alleen succesvol kan zijn als het samen gebeurt. Rooks is kwartiermaker in Arnhem, dat al voordat de nieuwe wet werd aangenomen aan de slag ging met het thema. Rooks: ‘Een aanjager is nodig om de verschillende beleidsterreinen en organisaties uit de zorg en het maatschappelijk veld aan te haken. Suïcidepreventie is domeinoverstijgend, dus dat moet echt. Een kwartiermaker kan het vlammetje brandend houden en zorgen dat je kunt doorbouwen op wat goed gaat en beter kan.’ Ze werkt bovendien samen met een bestuursadviseur. ‘Die weet hoe de hazen lopen bij de gemeente.’

Praten
Naast een analyse van omgeving en netwerk in de gemeente, is het belangrijk om het onderwerp bespreekbaar te maken onder inwoners en professionals. Verschoor: ‘Zodat het taboe eraf is. Mensen vinden het moeilijk om te reageren als iemand over suïcidale gedachten praat en zijn bang voor deze gedachten als je doorvraagt. Maar praten verlicht de mentale druk.’
Gemeenten kunnen bijvoorbeeld het beeld Stille Strijd van de figuur in gele regenjas neerzetten of, zoals in Arnhem, bankjes met de tekst ‘1K Z1E J3’. 
Verder is het aan gemeenten om samenwerking met lokale partners te bevorderen, zodat ze met elkaar zorgen dat kwetsbare personen in beeld blijven en/of ondersteuning krijgen. ‘Daarbij hoeven inwoners niet bang te zijn dat allerlei persoonlijke informatie met Jan en alleman wordt gedeeld’, stelt Monique Kavelaars, bestuurder bij 113 Zelfmoordpreventie. ‘De gegevensuitwisseling verschilt niet van andere samenwerkingen rond zorg. Het kan ook in de vorm van meedenken of zorgen dat een kwetsbaar persoon gesprekken met de huisarts blijft voeren.’ 

Mensen vinden het moeilijk om te reageren als iemand over suïcidale gedachten praat
 

Staar je overigens niet blind op de zorg, waarschuwt Kavelaars. ‘Van de overledenen door suïcide was 60 procent níét in beeld bij de zorg. Dat zijn mensen die gewoon in onze maatschappij leven, maar bij wie de omgeving dikwijls wel een onderbuikgevoel heeft.’ Dat brengt haar op de laatste belangrijke pijler in de aanpak van suïcide, naast analyse en monitoring en het bespreekbaar maken. ‘Geef nascholing aan zogeheten gatekeepers zodat zij signalen herkennen en weten wat ze kunnen zeggen of wie ze kunnen inschakelen. Gatekeepers zijn professionals die met risicogroepen in aanraking komen, zoals politieagenten, schuldhulpverleners of docenten.’

Totaalpakket
Arnhem is intussen, in eerste instantie met hulp van stichtingen en een tweejarige subsidie vanuit de vorige Landelijke Agenda van 113 Zelfmoordpreventie, een voorloper als het gaat om het tegengaan van zelfdoding. De gemeente zette van 2021-2023 vol in op de Supranet Community-aanpak van 113, waarbij op allerlei plekken de aandacht en kennis zijn vergroot over suïcide(preventie). Na die twee jaar vond de gemeente dat de aandacht een vervolg verdiende en kende ze zelf structurele middelen toe. 
Al is het nog lastig om het met cijfers te duiden, Rooks vindt dat suïcidepreventie in Arnhem met succes vorm kreeg én houdt. ‘Dat komt echt doordat we de onderzochte methode inzetten die 113 Zelfmoordpreventie adviseert: het totaalpakket van scholing aan professionals, bespreekbaar maken van suïcide in de samenleving door campagnes, monitoren waar risico’s en risicogroepen zijn en de netwerkanalyse binnen de gemeente. Want alles staat met elkaar in verbinding.’
‘Het hielp dat Arnhem al kon meeliften op een bestaand platform rond suïcidepreventie’, zegt ze. ‘Partijen als het ziekenhuis, de ggz en het sociaal wijkteam hadden al de wens uitgesproken meer samen te werken met maatschappelijke organisaties.’ Deze organisaties omarmen de stelling van Kavelaars dat zorg niet altijd nodig is. Rooks: ‘Dus is er gebouwd aan uitbreiding van het al bestaande centrum voor levensvragen tot een laagdrempelige plek waar zowel expertise is voor mensen die suïcidaal zijn, voor naasten en nabestaanden, als voor professionals, het Centrum voor Levensvragen en Suïcidepreventie, de D3rde Verdieping.’ 
En nog is Arnhem niet klaar, want zo gaat dat met preventie. Een pilot breidt uit waarbij het Sportbedrijf Arnhem in samenwerking met Pro Persona Connect, Sociale Wijkteams en de Teams Leefomgeving gezondheidschecks uitvoeren in de wijk. Daarbij wordt nu ook de mentale gesteldheid meegenomen. Verder is er een routekaart ontwikkeld om netwerkpartners gemakkelijker te vinden en krijgt het thema een plek binnen het Integraal Zorgakkoord (IZA) en het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA). Kwartiermaker Rooks: ‘Het is belangrijk dat de politiek mee is en je in veel lagen en organisaties ambassadeurs hebt die hierin blijvend energie willen steken.’

Voorlichting
De Zutphense wethouder Bloem is dankbaar dat gemeenteraadsleden een motie indienden en daarmee zelfmoordpreventie in het licht zetten. De gemeente is net van start met de aanpak. ‘Het liefst zou je de dieperliggende oorzaken voor suïcide in kaart willen brengen en daar één gemene deler uitfilteren’, zegt Bloem. ‘Maar juist dat is lastig bij suïcide. Al is vaak sprake van depressie. Toch kun je niet alleen daarop sturen, vanwege de kans dat je andere risicogroepen uitsluit.’ Dus blijft ook in Zutphen de focus breder, zoals 113 adviseert.
Bloem vindt vooral gerichte voorlichting en nazorg interessant: ‘Daar bereik je de juiste mensen mee en die kun je gepersonaliseerd en verdiepend bijscholen. Bij nazorg na een poging kun je proberen te voorkomen dat het nogmaals zover komt.’ 
Wat betreft de financiën is de wethouder helder. ‘De GALA-middelen zetten we in voor de opstart en we hebben nog een ander potje waaruit we wat kunnen halen. Het is een beetje de centen bijeenharken. Maar gemeenten hebben een algemene taak om zich voor het welbevinden van inwoners in te zetten, dus dat doen we dan ook.’
Kavelaars is het daarmee eens. Ze is blij met de wet, die slechts een hamerstuk bleek in de Eerste Kamer. ‘De wet helpt om van vrijblijvendheid naar vanzelfsprekendheid te komen. Alleen moet het rijk financieel met wat meer over de brug komen. ‘Als er geen financiering voor is, organiseer je achteruitgang.’