VNG Magazine nummer 19, 6 december 2019
Tekst: Leo Mudde | Beeld: Jiri Büller
Het gebeurt niet vaak dat een gemeente zichzelf opheft. Haaren doet het. De gemeenteraad besloot het mes te zetten in de taart die Haaren heet. De vier punten, de kernen Haaren, Helvoirt, Esch en Biezenmortel belanden over een jaar op de bordjes van de respectieve buren Oisterwijk, Vught, Boxtel en Tilburg.
Er zijn dankbaarder klussen denkbaar dan het begeleiden van een gemeente naar haar einde. De burgemeester die het had moeten doen, Jeannette Zwijnenburg, meldde zich in februari 2019 ziek vanwege een verstoorde relatie met de wethouders. Sindsdien is het aan burgemeester Yves de Boer om straks, op 31 december 2020, als laatste het licht in Haaren uit te doen. Hoe dat voelt, vroegen wij hem.
Vooropgesteld: hij heeft vaker met het bijltje gehakt. Van 2016 tot en met 2018 was hij burgemeester van Werkendam, dat op 1 januari 2019 fuseerde met Aalburg en Woudrichem en daarmee de nieuwe gemeente Altena werd. Maar dat was een ‘reguliere’ herindeling, zo een als hij wel vaker had zien langskomen als gedeputeerde in de provincie Noord-Brabant. Maar een gemeente die zichzelf vierendeelt en de verschillende stukken weggeeft, dat was ook voor hem nieuw.
De Boer spreekt liever niet in termen als ‘in stukken hakken, verdampen of vierendelen’. Dat zou een verkeerde indruk geven van het proces zoals Haaren dat heeft doorlopen. Vrij rimpelloos ging dat, zegt hij. En: van onderaf. Dat is een trendbreuk met het verleden. Waar voorheen de provincie nog de neiging had zich stevig met herindelingen te bemoeien, treedt ze nu meer terug en ziet dat gemeenten zelf initiatieven nemen.
Burgerpeiling
Was dat in Haaren ook het geval?
‘Eind 2017 is hier een burgerpeiling gehouden met de vraag: wat wilt u, herindelen of niet? De gemeenteraad had zich vooraf aan de uitkomst ervan gecommitteerd. Een meerderheid sprak zich uit vóór herindeling. Dat zie je niet zo vaak hoor, dat burgers zich zo direct kunnen uitspreken.’
Was er echt geen weerstand? Het is toch niet niks, je eigen gemeente opheffen.
‘Massieve weerstand is er niet geweest. Vanuit Esch kwam wel de vraag of het allemaal rechtsgeldig was wat we deden. En natuurlijk zijn er in de gemeenteraad debatten over gevoerd, tussen voor- en tegenstanders. Maar uiteindelijk is het herindelingsadvies unaniem aangenomen, ondanks wat er in het verleden heeft plaatsgevonden.’
Zelfstandig blijven is nooit een optie geweest?
‘Nee, de gemeenteraad wist dat er iets moest gebeuren, de slagkracht van de gemeente was niet groot genoeg. Er zijn allerlei probeersels geweest. Maar bijvoorbeeld een ambtelijke fusie met Boxtel en Sint-Michielsgestel bleek een ingewikkelde en niet echt werkbare constructie. Bovendien was dat niet robuust genoeg voor de toekomst.’
En andere scenario’s, bijvoorbeeld Haaren als geheel bij Tilburg voegen, of bij een van de andere buurgemeenten?
‘Van nature trekken mensen in Helvoirt sterk naar Vught, Haaren zit dicht tegen Oisterwijk aan, Biezenmortel voelde zich altijd al verbonden met Udenhout – bij Tilburg dus, want daar hoort Udenhout bij, Esch is een beetje ambivalent naar Vught en naar Boxtel, dus wat nu gebeurt is niet onlogisch.’
Massieve weerstand was er niet
Gerepareerd
Was door al deze verschillende oriëntaties de gemeente Haaren, sinds de fusie van die vier kernen in 1996 en 1997, niet vanaf het begin gedoemd te mislukken?
‘Dan moet ik 25 jaar terugkijken. Of het mislukt is, weet ik niet. Maar ik kom op bruiloften en partijen en daar wordt wel gezegd: “Burgemeester, een historische fout wordt nu hersteld”. Of het een fout was? Er wordt in ieder geval een historische band hersteld. Biezenmortel kwam in 1997 bij de gemeente, een jaar na de fusie van de drie andere kernen. Dat ging niet zonder slag of stoot, Biezenmortel wilde graag bij Udenhout blijven horen. Dat wordt nu gerepareerd: Biezenmortel gaat naar Tilburg en Udenhout is daar ook deel van.’
De herindeling of opsplitsing lijkt geen gemakkelijke klus in een gemeente waar ook nog eens een bestuurlijke crisis is omdat de burgemeester en wethouders niet met elkaar door een deur konden. U kwam niet in een gespreid bedje terecht.
‘Niet bepaald. Toen in februari de crisis – zoals u dat noemt – ontstond, kwam van de commissaris van de Koning de vraag om twee dingen te doen: het proces van herindeling begeleiden, en bekijken hoe het vertrouwen kan worden hersteld en de politiek-bestuurlijke verhoudingen kunnen worden genormaliseerd.’
Geen lichte opdracht.
‘Nee, maar daarvoor ben je toch bestuurder? Als ik had getwijfeld, had ik toch geen ja gezegd tegen de commissaris?’
En dan spelen er ook nog zaken in de burgemeestersportefeuille als ondermijnende drugscriminaliteit, ook in Brabant geen klein bier.
‘Ik zeg niet dat het gemakkelijk is. Het kost ook vergadertijd, ik heb door de herindeling te maken met twee veiligheidsregio’s en twee verschillende politieteams. Maar het helpt als je wat bagage meebrengt en als het in je karakter zit om er ontspannen mee om te gaan. Ik ben van het harmoniemodel: rustig analyseren wat de bron van het conflict is en hoe we het zodanig kunnen temperen dat het ons niet hindert in onze dagelijkse bezigheden. We hebben als gemeente één doelstelling: de samenleving dienen. Dat staat hoog in het vaandel, ik probeer de medewerkers en het college in die modus te houden.’
Waren de bestuurscrisis en het herindelingsproces twee parallelle discussies, of raakten ze elkaar?
‘Niks in deze wereld staat los van elkaar. De herindeling was een element in het proces dat uiteindelijk tot de breuk in het college heeft geleid. Dat heeft te maken met processen, met structuren, met personen. Zo gaat dat meestal.’
Politiek belegd
Is het voor een nieuwe burgemeester, zonder de last van het verleden in de gemeente, gemakkelijker om een gemeente op te heffen?
‘De portefeuille herindeling is hier politiek belegd, bij een wethouder. Dat was in Werkendam ook zo. De politiek heeft hierover onderhandeld en daar moeten we vanuit gaan. Een wethouder is politiek verantwoordelijk voor het proces, als burgemeester kijk ik volgens het vierogenprincipe mee en kan soms net even boven de partijen staan. Dat helpt de politieke kopvrouw en leidt automatisch tot een vloeiend proces.’
Zoals u het beschrijft, werkt Haaren heel rustig en vredig naar zijn einde toe. Doet het opheffen echt geen pijn?
‘Bij sommigen wel.’
De ambtenaren?
‘Bij een aantal. Zij kiezen niet zelf voor deze herindeling. Maar het principe is: niemand wordt ontslagen en we zoeken voor iedereen een goede plek in de nieuwe organisatie. En er is natuurlijk ook gewoon een sociaal plan. Daarnaast is de markt voor gemeenteambtenaren nu verschrikkelijk goed.’
Bij wie zit de pijn nog meer?
‘Als ik een bijeenkomst heb met 50 jaar getrouwde echtparen, dan zeggen ze wel: “Ik vind het toch wel jammer hoor burgemeester, dat we straks geen Haaren meer heten, maar Vught”. Maar dan zeggen anderen: “Joh, dat is hartstikke leuk, want Vught heeft een theater en een bibliotheek en nog veel meer voorzieningen”. Dus ja, alles heeft z’n voor- en nadelen. Maar als ik door de oogharen naar de grote lijn kijk, dan zie ik geen grote weerstanden.’