Bekijk diverse opgaven in samenhang

Gelderse opgaven zijn divers: bestuurlijke ondermijning, datasturing en ethische vraagstukken. Zo’n 70 burgemeesters, wethouders en raadsleden praten op 20 november 2018 in het stadhuis van Arnhem mee over de Meerjarenvisie Gemeenten 2020-2024.

Patricia Hoytink, vicevoorzitter VNG Gelderland, en Ahmed Marcouch, burgemeester van Arnhem, heten iedereen welkom in de Arnhemse raadzaal. Wat komen burgemeesters, wethouders, raadsleden en gemeentesecretarissen hier vandaag brengen?, vraagt debatleider Peter van der Geer de zaal.

Een wethouder uit Aalten wil zijn opgave graag met de VNG delen: hoe houd je voorzieningen in het rurale gebied in stand? Een wethouder uit Scherpenzeel heeft andere zorgen. ‘Onze gemeente grenst aan de provincie Utrecht, waar woningnood heerst. In hoeverre geven wij ons agrarisch gebied op om te bouwen voor de stad?’

De diversiteit in Gelderland is groot: waar het oosten te maken heeft met bevolkingskrimp, groeien de Veluwse gemeenten.

Jantine Kriens bezoekt als algemeen directeur van de VNG alle provincies. ‘De VNG behartigt de belangen voor generieke zaken, maar ook voor regiospecifieke zaken.’

Vandaag kwam ze met een blanco vel naar Arnhem om te horen met welke werkelijkheid de Gelderse gemeenten te maken hebben. ‘Wat zijn de opgaven waar Gelderse gemeenten voor staan, waar hebben jullie andere gemeenten bij nodig of misschien wel de collectiviteit van de hele vereniging?’

Vier jaar geleden vonden er ook provinciale bijeenkomsten plaats. ‘Toen hoorden we dat de lokale democratie aan vernieuwing toe was. Dat resulteerde in experimenten met de G1000.’

In twee groepen gaan de deelnemers uiteen om te discussiëren over bestuurlijke ondermijning of datasturing en ethische opgaven. Loes van der Meijs, burgemeester van Doesburg, licht toe wat we onder ondermijning verstaan: ongewenste inmenging die de rechtstaat schendt. ‘Vaak vindt er een vermenging plaats van onder- en bovenwereld, heeft de criminaliteit een internationaal karakter en is het ongrijpbaar.’

Er is een Strategisch Beraad Ondermijning opgericht voor een integrale aanpak. ‘Dat is een stap in de goede richting. Alleen als we samen een vuist maken, kunnen we iets doen aan ondermijning.’ De gemeente speelt een belangrijke rol: als vergunningverlener en op het gebied van toezicht en handhaving.

Bestuurlijke hygiëne

‘Voor een aantal mensen biedt de criminele industrie een alternatieve kansenstructuur’, vervolgt Loes van der Meijs haar betoog. ‘Vaak zijn witwaspraktijken dichterbij dan je denkt. Wie kent niet de noodlijdende sportvereniging die plots veel geld krijgt?’ De weerbaarheid en integriteit van het bestuur moeten worden versterkt.

Als nieuwkomer in de gemeente Doesburg voerde de burgemeester bij haar aantreden ‘bestuurlijke hygiëne’ in. ‘Bestuurders zien het soms zelf niet meer. Het is zo normaal dat een wethouder of raadslid ook in het bestuur van de lokale voetbalvereniging zit.’ 

Martine Meijers van de VNG leidt het gesprek over ondermijning, deelnemers delen hun ervaringen. ‘Opmerkelijk is de tolerantie van inwoners, in bepaalde wijken is het gewoon dat je zaken doet die niet kloppen. Een cultuurverandering is nodig.’ Een ander reageert daarop dat dat lastig is. ‘Het systeem van de overheid is niet uit te leggen. Je mag legaal een joint kopen, maar diegene die wiet produceert, is strafbaar. Mijn zoon kan verboden pillen op een feest laten controleren door de GGD. En daarna krijgt hij ze nog terug ook!’

Henk Lambooij, burgemeester in Putten, geeft aan dat hij precies weet welke ondernemers niet deugen, welke mensen geld witwassen door te investeren in vakantieparken. ‘Maar die informatie mag ik niet delen met mijn wethouders. En als zo’n ondernemer aanklopt bij een buurgemeente, mag ik mijn collega-bestuurder niet waarschuwen. Zou de VNG bij het Rijk willen aangeven dat informatie-uitwisseling tussen gemeenten mogelijk moet zijn?’

Bovendien vindt de burgemeester het gek dat je overal vakantieparken mag beginnen, terwijl je voor de opening van een snackbar wel moet toetsen of iemand volgens de Wet Bibob een vergunning mag krijgen. Een raadslid uit Bronckhorst vertelt dat zijn burgemeester integriteitszaken aanpakt. ‘Dat vindt niet iedereen even leuk. Hoe kunnen we mensen ondersteunen die niet- integer gedrag aan de kaak stellen?’

Loes van der Meijs

Burgemeester als sheriff

Loes van der Meijs vertelt dat ze als burgemeester wel eens wordt gevraagd om een pand te sluiten – het bestuursrecht is immers sneller dan het strafrecht. Later blijken politie en justitie toch niet tot vervolging over te gaan. ‘Waarom krijgen wij als gemeenten de regierol op onze schouders? Wij zijn geen specialist in het omgaan met zware criminelen.’

De aanwezigen zijn het erover eens dat burgemeesters veel te snel het probleem op hun schouders nemen. Het kan toch niet de bedoeling zijn dat de burgemeester een sheriff wordt? De opdracht aan de VNG luidt: maak duidelijk hoe de verhouding tussen bestuurs- en strafrecht ligt.

Verder is er behoefte aan een toolkit met instrumenten. Anton Stapelkamp, burgemeester in Aalten, wijst op de landelijke aanpak adresfraude. ‘Er zijn best veel instrumenten waar veel gemeenten nog geen gebruik van maken.’ Kennisdelen en bekendmaken welke instrumenten er zijn, blijft belangrijk.

Waarden onder datadeling

Intussen spreken deelnemers in de andere zaal over datasturing en ethische opgaven onder leiding van Hans Winters, wethouder in Zevenaar en Roxane Daniels van de VNG. Wat kunnen data betekenen voor zorg, ruimtelijke ordening en veiligheid? Datadeling, data-opbouw: wat mag er eigenlijk precies en hoe ver mag je gaan?

Zou de overheid het ‘ethische kompas’ moeten zijn in het gebruik en het delen van data? Dat vinden de deelnemers nogal pretentieus, maar het is wel belangrijk dat de overheid volstrekt transparant is over datagebruik, dat de overheid zegt wat ze doet. Een andere risicofactor wordt aangestipt: geautomatiseerde besluitvorming, waarbij je op basis van data te snel overgaat tot actie.

Privacyprincipes over de omgang met data zijn in de maak. Een deelnemer merkt op dat het nogal een verschil maakt of je data deelt in de zorg ten behoeve van de veiligheid, of omdat je gedrag wilt beïnvloeden. ‘Daar liggen andere waarden onder. Het lijkt me mooi als de VNG waarden beschrijft, zodat gemeenten op basis daarvan keuzes kunnen maken.’

Aandachtspunt is het feit dat een deel van de inwoners moeite heeft met digitalisering. Jantine Kriens plaatst dit in perspectief: ‘Door dienstverlening voor 80 procent van de inwoners te digitaliseren, houden we capaciteit over om extra aandacht te schenken aan de 20 procent die daar moeite mee heeft.’

Pijn voor het landschap

Tot slot is het woord aan Co Verdaas, hoogleraar gebiedsontwikkeling aan de TU Delft. De voormalig politicus neemt de bestuurders mee in de opgaven voor Gelderland. Om te beginnen relativeert hij: ‘We wonen in een van de meest paradijselijke landen ter wereld. Buitenlandse delegaties komen kijken hoe we in zo’n dichtbevolkt land plannen.’

In rap tempo komen er allerlei thema’s voorbij: demografische ontwikkelingen, die ook kwaliteitsissues met zich meebrengen. Zijn er door de bevolkingskrimp nog wel mensen met wie ik op intellectueel niveau kan schakelen? De circulaire economie betekent dat we onze ruimte anders moeten inrichten en zelfrijdende auto’s vragen om een gedragsverandering, dat heeft gevolgen voor de infrastructuur.

Co Verdaas noemt de energietransitie een overzichtelijk vraagstuk. ‘Maar het gaat het landschap wel pijn doen. Daar haakt Harm-Jan van Schaik, burgemeester van Harderwijk op in. ‘De gemeente wil windmolens plaatsen in een bosgebied, maar stuit op regels van de provincie.’ Zo hebben alle serieuze vraagstukken waar Gelderland voor staat, ook een regionale en bovenregionale dimensie. Co Verdaas: ‘Het begint met de wil dat de opgave leidend is.’ 

‘Vroeger had de overheid een kennismonopolie. Dat is verleden tijd. Buiten de overheid zit meer kennis dan binnen de overheid. Hoe ga je als gemeente om met die achterstand?’ Volgens Co Verdaas is het gek dat we politiek gezien iets willen, maar dat moeten doen met een overheid die hetzelfde georganiseerd is als tien jaar geleden.

Arne van Hout, gemeentesecretaris in Nijmegen: ‘We moeten af van de scheiding tussen ambtenaren en bestuurders en de scheiding tussen beleidsmakers en uitvoerders. Kijk naar kwaliteiten en zet mensen dáár in waar ze het beste passen.’ Volgens Co Verdaas is regionale samenwerking nodig. Arjan Klein, wethouder in Elburg, spreekt liever van ‘inhoudgedreven samenwerking’, bijvoorbeeld tussen steden met eenzelfde profiel zoals Elburg en Doesburg.

Tekort aan 'handjes'

Ook de arbeidsmarkt staat voor een opgave: de zorg, bouw en maakindustrie komen ‘handjes’ tekort. Er zijn op dit moment al veel arbeidsmigranten in Gelderland. Een raadslid merkt op dat vrijwilligers veel werk verzetten. ‘We gaan ook een tekort krijgen aan mantelzorgers.’

De noodzaak van klimaatadaptatie wordt volgens Co Verdaas onderschat. ‘Nog drie hittezomers en onze drinkwatervoorziening komt in gevaar. Heel Nederland zakt sneller. Moeten we het IJsselmeer anderhalf meter ophogen?’ Lastig: de kosten gaan voor de baten uit. Co Verdaas pleit ervoor om de opgaven meer in samenhang te bekijken. ‘Er zijn 1 miljoen woningen nodig in Nederland. Wacht niet totdat het Rijk iets vraagt, maar kom zelf met een bod.’

Jantine Kriens sluit de avond af. ‘Veranderingen vragen fluïde gedrag, tussen verschillende lagen van de overheid, tussen partners maar ook tussen disciplines. De oproep van Co Verdaas om de pijn op te zoeken is niet gemakkelijk: in een verenging zoeken we meestal naar een gemiddelde. Maar we gaan het niet uit de weg.’

Mooi vindt Jantine Kriens zijn oproep ‘Wees oorzaak, geen gevolg.’ Wees niet reactief, leg zelf een bod neer als je een vraagstuk ziet aankomen. Jantine Kriens keert geïnspireerd terug naar Den Haag, haar blanco vel inmiddels vol opgaven voor de VNG.

Interviews met deelnemers

Verbinder in plaats van scheidsrechter

Arne van Hout, gemeentesecretaris Nijmegen

‘Ik zie steeds meer fragmentatie in de samenleving. Mensen roepen voor hun eigen groep, voor hun eigen gelijk. Gemeenten laten toe dat mensen vooral bezig zijn met zenden, in plaats van dat ze het gesprek voeren met elkaar.

Wij worden bijna gedwongen om voor scheidsrechter te spelen, de gemeente als hoeder van de samenleving. We zijn zo betrokken dat we die rol pakken. Maar is dat slim? We kunnen er beter over nadenken hoe we partijen met elkaar verbinden.’

Wie wil er over tien jaar nog burgemeester zijn?

Loes van der Meijs, burgemeester Doesburg

‘Het is aan de burgemeesters hoe er gehandeld wordt – kijk naar de zwarte pietendiscussie of de noodopvang van vluchtelingen. Het is mooi dat burgemeesters er niet voor weglopen en maatregelen nemen. Bedreigingen nemen ze zelfs op de koop toe. Maar ze lopen het risico dat de gemeente daarna wordt teruggefloten. Dat moet niet te vaak gebeuren. Burgervader – of moeder zijn wordt lastig. Wie wil er over tien jaar nog burgemeester zijn? VNG zou burgemeesters adequater kunnen ondersteunen: maak inzichtelijk welke instrumenten een gemeente heeft.’