Je moet geen last hebben van grenzen

Grensoverschrijdende samenwerking en taakdifferentiatie zijn thema’s die Flevoland graag terugziet in de Meerjarenvisie Gemeenten 2020-2024.

Ruim twintig bestuurders van de zes gemeenten in Flevoland – Almere, Dronten, Lelystad, Noordoostpolder, Urk en Zeewolde – spraken op donderdag 31 januari 2019 over de thema’s die belangrijk zijn voor hun regio.

‘Voor ons is samenwerking in de polder met daarbij de steun van de VNG essentieel’, opent Ed Rentenaar, voorzitter VNG Flevoland, de bijeenkomst over de meerjarenvisie. ‘Hoe gaan we invulling geven aan de belangrijkste issues die hier spelen? Daarover gaan we vanavond in gesprek.’ 

‘Zijn er raadsleden vanavond en waar bent u voor gekomen?’, wil gespreksleider Peter van der Geer weten. Twee vingers gaan de lucht in. Diane Bergman (Lelystad) is nieuwsgierig naar wat de VNG precies zoekt. Henri van Ulsen (Noordoostpolder) weet dat je als raadslid best invloed kunt hebben. Om zich heen kijkend: ‘Maar dan moet je wel komen.’

Jan Vogel (aanwezig namens de griffie Almere) noemt regionale samenwerking, economische kracht en het versterken van wonen en werken als belangrijkste onderwerpen. Wethouders zijn in de meerderheid vanavond. ‘Bent u vrijwillig hier’, vraagt Van der Geer.

Wethouder Gerrit Post jr. (Urk) staat open voor elk onderwerp. ‘Maar we hebben de boel aardig op de rit’, meent hij. Zijn collega uit Dronten wil als aanvulling op de thematiek graag ‘samenwerking over de provinciegrenzen heen’ op de agenda.

Wat speelt er regionaal?

Bij afwezigheid van Jantine Kriens, als algemeen directeur VNG bij de provinciale bijeenkomsten aanwezig, geeft haar plaatsvervanger Pieter Jeroense een toelichting over de totstandkoming van de meerjarenvisie. ‘Leuk om hier te zijn, net als een paar maanden geleden trouwens, toen over het interbestuurlijk programma.

Jantine is met de meerjarenvisie met een ongelooflijke tournee bezig. En steeds staat die vraag centraal: welke thema’s zijn belangrijk voor deze provincie? Wat speelt er regionaal en sluit dat aan bij de landelijke thema’s van de VNG?

Wij stellen: we zijn een vereniging en als je zo’n meerjarenvisie maakt, doe je dat samen met de leden. We steken er graag tijd in om jullie aandachtspunten op te halen. Sommige thema’s komen we vaak en altijd tegen, zoals het klimaatvraagstuk en regionale samenwerking. Uiteindelijk proberen we zo een zo goed mogelijk beeld neer te zetten in onze definitieve meerjarenvisie, die we presenteren op het jaarcongres in juni in Barneveld.’

Decentralisatie

Als inleiding voor de discussie over inhoudelijke thema’s houdt Joop van den Berg, publicist en oud-voorzitter van de VNG-directieraad, een betoog over decentralisatie en taakdifferentiatie. ‘Destijds was mijn allereerste provinciale vergadering hier in Flevoland, over onderwijs. Vandaag gaat het gesprek over samenwerking en wat zich de laatste decennia op dat vlak heeft voltrokken.’

Door decentralisaties zijn taken van gemeenten vergroot en is regionale samenwerking versterkt. Maar decentralisatie heeft ook gevolgen voor de democratie. ‘Zoals ik het zelf heb ervaren, zowel in de Eerste Kamer als bij de VNG, zijn er goede redenen om taken te decentraliseren naar gemeenten. Bijvoorbeeld dat zij er ‘dichter bovenop zitten’ en dat gemeenten dit beter kunnen dan het verkokerde Rijk.’ Het probleem is volgens Van den Berg dat de werkelijkheid vaak niet zo mooi is als het lijkt. ‘En er zijn soms hele verkeerde redenen om te decentraliseren.’

Decentralisatie was in de jaren tachtig onderdeel van ‘De Grote Operaties’. De overheid was te log, er moest meer ruimte komen voor de lagere overheden. ‘Letterlijk klonk het: schuif taken af naar gemeenten, dan kan het Rijk bezuinigen. Door decentralisaties zouden taken goedkoper kunnen.’ Een vreemde aanname, betoogt Van den Berg, decentralisatie is geen waarborg voor efficiency.

Onvoldoende vrijheid voor gemeenten

Wat ging er mis? Joop van den Berg: ‘De decentralisatie van taken verliep nogal ongestructureerd en het ging gepaard met te weinig middelen. Gemeenten kregen onvoldoende vrijheid van handelen – het Rijk decentraliseerde niet het beleid, maar alleen de uitvoering. Dat leidde ook tot onduidelijkheid bij de burger: bij wie moet ik zijn? Burgers raakten verdwaald.’

Een belangrijk gevolg van decentralisatie is de noodzaak tot samenwerking in de regio. ‘Omdat een gemeente iets niet kan of niet alleen kan, moet ie samenwerken met regiogemeenten: een samenwerking uit nood geboren.’

Taakdifferentiatie

Is decentralisatie dan alleen maar ellende? ‘Nee’, zegt Van den Berg, ‘wethouders en colleges hebben meer vrijheid in hoe zij zaken aanpakken en de praktijk leert dat zij de regels redelijk vrij interpreteren. Regionale samenwerking verloopt vaak positief. Er wordt goed samengewerkt, ook door gemeenteraden. Ga je voorbij gemeentegrenzen dan is regionale samenwerking onvermijdelijk.’

Hij pleit daarbij de taken te verdelen. Kies je voor taakdifferentiatie, dan hoeft niet iedere gemeente hetzelfde te doen en te kunnen. Zoiets als verslavingszorg kun je best concentreren. En zo zijn er meer van die taken waarvan je zegt: doe dat nou niet overal, laat die gemeente het oppakken waar het het meeste speelt. En betrek gemeenteraadsleden zo goed mogelijk in de samenwerking.’

Vertrouwen van bewoners terugwinnen

Een mooi betoog over decentralisatie en taakdifferentiatie, meent Winnie Prins (wethouder Zeewolde), maar ze heeft een paar vragen. ‘Als grote gemeenten taken uitvoeren die niet passen bij kleine gemeenten, komen gemeenteraden dan niet buitenspel te staan? En de inwoners? De ontevredenheid van inwoners groeit, grote gemeenten komen verderaf te staan van bewoners.’

Prins schetst het beeld van de zes gemeenten in Flevoland die volgens haar heel verschillend zijn, qua grootte, identiteit en bevolkingssamenstelling. Prins: ‘Taakdifferentiatie gaat niet werken als kleine gemeenten geen gesprekspartner zijn. Betrek hen erbij, vraag hoe zij aankijken tegen beleid. Samenwerking zoek je bij collega-gemeenten waar aandacht en ruimte is voor overlappende taken.'

'Doe dat met gezond verstand, er zijn geen gemeenschappelijke regelingen nodig. Een gemeenteraad wil graag lokaal verantwoording afleggen, willen we het vertrouwen van bewoners terugwinnen.'

'En alle procestaken, zoals ict-systemen, kun je centraliseren', meent Prins, ‘dan staan we sterker ten opzichte van leveranciers.’

Winnie Prins, wethouder Zeewolde, tijdens bijeenkomst in Flevoland voor de Verenigingsstrategie Gemeenten 2024

Winnie Prins, wethouder Zeewolde

Samenwerking op onderwerpen

‘We hebben het steeds over gemeenten en samenwerkingen, maar waarom zou je alles aan gemeenten overlaten?’, vraagt Pieter van Maaren (burgemeester van Urk), ‘waarom hevelt het Rijk taken niet over naar provincies?’

Ina Adema (burgemeester van Lelystad) reageert: ‘We moeten oppassen dat allerlei beleidsterreinen niet over nog meer schijven gaan lopen. Daar wordt het niet overzichtelijker van.’ Raadslid Diane Bergman: ‘Het onderwerp speelt op alle niveaus.’ Dat is onvermijdelijk, stelt Joop van den Berg. ‘Iedere overheidslaag heeft een eigen taak en verantwoordelijkheid, maar je moet het op elkaar afstemmen.’

Adema: ‘Ik denk dat je op thema’s naar je eigen kwetsbaarheid moet kijken. We kunnen als gemeenten in Flevoland tot uitwisseling komen, door samenwerking op onderwerpen. Het is heel controleerbaar dat je aan een verdeling van taken doet.’

Gerrit Jan Gorter (burgemeester Zeewolde) denkt dat veel gemeenten dat al doen, de taken verdelen. ‘In Zeewolde werken we veel samen met Harderwijk en Ermelo, over provinciegrenzen heen. Dat is een logische samenwerking op onderdelen.’ Gespreksleider Peter van der Geer wil graag van de zaal horen: wie protesteert hier nu eigenlijk tegen? Allen: ‘De provincie, maar die is hier niet!’

Men concludeert: we hebben veelal hele goede samenwerkingen in en buiten onze provincie. En dat is logisch, stelt Elly van Wageningen (wethouder Lelystad). ‘Flevoland is een bijzondere provincie. Als jonge gemeenten zoeken we snel samenwerking op grensvlakken met meer ervaren gemeenten. Het is belangrijk dat je als gemeente wendbaar blijft.’

Typisch Flevoland

Raadslid Henri van Ulsen vindt het belangrijk waar je die taak dan laat uitvoeren. ‘Dat is wel bepalend’, zegt hij. ‘En maak ook het onderscheid tussen beleid en uitvoering.’

Joop van den Berg: ‘Ik weet dat het gebeurt, informeel. De vraag is of er niet typische uitvoeringstaken liggen, waarop je de controle aan één gemeente kunt overlaten. Je moet je altijd afvragen: ben ik in staat om de kwaliteit te leveren die burgers mij vragen. Dat gaat met name om de typische ingewikkeldheid van bepaalde thema’s, zoals het sociaal domein.’

Van den Berg vindt het typerend voor Flevoland: gemeentelijke samenwerking kan goed, maar de provinciale overkoepeling werkt niet. En, vraagt hij zich af, als je regionaal samenwerkt, bots je dan niet meer dan andere provincies tegen die provinciale grenzen aan?’ Ina Adema: ‘Dat geldt ook voor Brabant. Je moet geen last hebben van grenzen.’

Interviews met deelnemers

Verbind gemeenten en hun expertise

Ewout Suithoff, wethouder duurzaamheid in Zeewolde

Ewout Suithoff, wethouder duurzaamheid Zeewolde, tijdens bijeenkomst Flevoland voor de Verenigingsstrategie Gemeenten 2024

‘Goed dat de VNG het land in gaat voor de meerjarenvisie, maar het zou wat mij betreft ook provincie-overstijgend mogen, bijvoorbeeld samen met omliggende buurgemeenten. Als kleine provincie werken we veel samen met gemeenten uit andere provincies. Waar het gaat om het thema innovatie, ben ik op zoek naar verbinding met initiatieven in het land.

Bijvoorbeeld rondom de energietransitie: veel gemeenten hebben technische expertise op dit vlak. Hoe verbind je de verschillende initiatieven en bestuurders die ermee bezig zijn, hoe kan de VNG dat platform aanjagen, linking partner zijn? Ook om orde te scheppen in het groot aantal seminars en bijeenkomsten dat rondom dit thema wordt georganiseerd. Het zou helpen als de VNG iets meer autoriteit neemt, bijvoorbeeld door het maken van een contentkalender. Dan weet je: als het over duurzaamheid en innovatie gaat, moet je hier echt naar toe.’

Doe het vooral samen

Henri van Ulsen, raadslid VVD Noordoostpolder

Henri van Ulsen, raadslid VVD Noordoostpolder, tijdens bijeenkomst in Flevoland voor de Verenigingsstrategie Gemeenten 2024

‘Hoeveel raadsleden telt onze provincie? Zo’n 170 schat ik. Dan is het bedroevend dat slechts twee daarvan deelnemen aan het gesprek over de meerjarenvisie en de belangrijkste opgaven voor gemeenten. Als raadslid hoef je niet langs de zijlijn te staan. Ik vind ergens wat van, wil mijn bijdrage leveren. Zijn kleine gemeenten opgewassen tegen de complexe taken die op hen afkomen?

Als het lastig is en bij complexe vraagstukken zoals de decentralisaties of de omgevingswet, denk ik: doe het vooral samen. Zoek vooral partners – andere gemeenten, provincie, inwoners en marktpartijen – voor taken waar je minder sterk in bent. Bijvoorbeeld de bedrijfsvoering: die kan prima worden uitgevoerd door een andere gemeente of door de markt. Daarbij is het belangrijk dat gemeenten hun eigen beleidsvorming in handen houden. Gebruik je netwerk op zoek naar samenwerkingen. De VNG zou hierin een coördinerende rol kunnen pakken.’

Meer informatie

Het betoog van Joop van den Berg is verwerkt in een essay als bijdrage aan de discussie over de Meerjarenvisie.

Zie ook