VNG Magazine nummer 5, 22 maart 2019
Auteur: Marten Muskee | Beeld: Jan Zeeman
Het vertrouwen van inwoners in de overheid staat in Noordoost-Groningen vanwege de gaswinningsproblematiek onder grote druk. Zo ook in Overschild, een dorp midden in het aardbevingsgebied waar een groot deel van de huizen opnieuw moet worden opgebouwd. De bewoners kregen zelf de regie over de toekomst van hun dorp en daarmee bouwde in ieder geval de gemeente Midden-Groningen veel goodwill op.
De inwoners organiseerden zichzelf en kwamen met een eigen dorpsvisie op de toekomstige leefomgeving. Die visie is vervolgens als structuurvisie door de gemeenteraad vastgesteld. Wethouder Anja Woortman (PvdA) ziet Overschild als schoolvoorbeeld hoe de getroffen dorpen in de regio samen met hun gemeenten de versterkingsopgave kunnen oppakken. Overschild geldt als een leerproces, zeker daar waar het gaat om meer zeggenschap en regie. De wethouder is ervan overtuigd dat de eigen regie van dorpsbewoners over hun toekomst bijdraagt aan het versterken van de vertrouwensband met de gemeente.
Gevoed wantrouwen
Woortman meldde recent nog op het NOS Journaal dat er geen sprake is van een dalend vertrouwen, maar van een gevoed wantrouwen. Er gebeurt bijna elke week wel iets waardoor het wantrouwen over de aanpak van de versterkingsopgave vanwege de gevolgen van de gaswinning verder toeneemt. Het is echter niet de gemeente die in dit dossier aan zet is, maar het Rijk en die weet zijn rol tot nu toe niet adequaat op te pakken, vindt ze. Uiteindelijk straalt het dalende vertrouwen in het Rijk af op de gemeente die weinig invloed heeft op het rijksbeleid. Dat maakt het voor Woortman heel lastig. ‘Ik heb tijdens diverse avonden in dorpshuizen geprobeerd de aanpak van het kabinet uit te leggen. Dan ben ik de boodschapper en dat maakt het een lastig gesprek, zeker zolang nog veel terechte en kritische vragen over die aanpak onvoldoende beantwoord zijn.’
Regie gepakt
‘Overschild heeft als dorp de regie gepakt mede doordat de gemeente dat ondersteunt. Als lokale overheid hebben we een heel goede band met het dorp. De bewoners geven aan dat ze eigenlijk alleen de gemeente nog vertrouwen en dat al hun hoop op ons is gevestigd.’ Het vertrouwen groeide nadat de omvang van de versterkingsopgave in het dorp duidelijk werd. Er moet veel sloop en nieuwbouw plaatsvinden en dat heeft een enorme impact: het hele dorp verandert. Het dorp legde vervolgens een hulpvraag neer bij de gemeente. De dorpsbewoners schreven een witboek waarin ze aangaven wat ze nodig hebben om door het proces te komen. ‘De gemeente heeft een procesbegeleider aangesteld in de vorm van stedenbouwkundige Enno Zuidema die “van het dorp is” en ten dienste staat van de inwoners, zonder dat de gemeente zich daar verder mee bemoeit. Wij zijn wel heel veel aanwezig in het dorp en hebben tweewekelijks contact met de dorpsvertegenwoordigers. Bij relevant nieuws in het gasdossier verschijn ik daar zelf ook. We trekken intensief samen op.’
Het Rijk creëert onduidelijkheid
Hard knokken
Woortman heeft de nodige kritiek op de aanpak van het Rijk bij de versterkingsopgave, zeker toen de minister op de rem trapte. Dat deed de bewindsman omdat hij versneld met de gaswinning stopt en de consequenties daarvan op de seismische activiteit en op de versterkingsopgave in beeld wil hebben. Dat het hele versterkingsproces daarbij tot stilstand is gekomen, heeft veel vertrouwen gekost. ‘De gemeente stond vervolgens in het dorpshuis met een planning die niet gehaald zou worden. Intussen moeten we hard knokken voor de versterking van het dorp, terwijl sommige mensen al jaren wachten op een oplossing van hun problemen.’
De dorpsbewoners zijn ingedeeld in verschillende groepen waarvan sommige al een woninginspecteur over de vloer hadden gehad. Door de versterkingsopgave te stoppen, zitten de inwoners in een verschillende fases van het proces. ‘Heb je een inspecteur over de vloer gehad die van alles zegt, dan verwacht je geholpen te worden. Dan moet de overheid een logisch proces in tijd en verwachtingen kunnen schetsen voor de bewoners, dat lukt nu niet. Andere delen van het dorp zijn nog niet eens aan de beurt geweest, terwijl iedereen heeft meegewerkt aan de dorpsvisie. Dat voedt de onzekerheid en wakkert het wantrouwen aan. Het Rijk creëert onduidelijkheid en de capaciteit om het werk uit te voeren vloeit weg. Daardoor komt de trein nu maar weer heel langzaam op gang.’
De dorpsbewoners hebben zelf een dorpsvisie opgesteld, samen met de stedenbouwkundige en architect Winy Maas van het Rotterdamse architectenbureau MVRDV. Maas had daarbij een inspirerende rol, herkende de ellende van de bewoners en gaf mensen weer perspectief door kansen te creëren. ‘Het gebeurt zelden dat je een half dorp afbreekt en opnieuw opbouwt, dat kunnen we niet met een bestemmingsplannetje oplossen. Vandaar dit traject, het is echt uniek wat er op ons afkomt en superingewikkeld’, aldus Woortman. De bewoners moeten bijvoorbeeld tijdelijk naar een wisselwoning. Er zijn ook bewoners met grote kavels die hun nieuwe woning niet aan de straat, maar in de achtertuin willen laten bouwen. Dat verandert het hele aanzicht van het dorp. Er ontstaat spanning tussen het dorpsbelang en het individuele belang. ‘Maas maakte inzichtelijk wat die individuele keuzes voor effect hebben op de uitstraling van het dorp. Dat was een eyeopener. Een dorpsbouwmeester gaat bewaken dat individuele wensen passen in de dorpsvisie.’
Medicijn
Zeggenschap en regie over de eigen toekomst zijn het medicijn om het vertrouwen in de overheid te herstellen, wat Woortman betreft. De bewoners hebben lang het gevoel gehad dat alles voor hen werd bepaald. Dit proces helpt om ze weer in positie te zetten. Tegelijkertijd noemt de wethouder het frustrerend dat het Rijk op dit moment aan de knoppen draait en dat de gemeente alleen maar druk kan zetten om zaken anders aan te pakken. ‘Ik heb vaak in het dorpshuis van Overschild gestaan om dit lastige verhaal uit te leggen Deze opgave op deze schaal komt nergens voor. Soms lijkt het voor de buitenwereld alsof we hier heel veel vragen. Kom maar eens in het dorp kijken, het is ongekend wat we de inwoners aandoen. Wat er moet gebeuren is een heel bescheiden vraag in verhouding tot wat Groningen betekend heeft voor dit land in de afgelopen zestig jaar.’
Het gebeurt zelden dat je een half dorp afbreekt en opnieuw opbouwt
Thuis heeft volgens Woortman niet alleen met de mensen te maken, maar ook met het uiterlijk van de omgeving. ‘Overschild zal er nooit meer uitzien zoals nu. Dit is voor de bewoners vertrouwd en dat gaat er anders uitzien. We willen een dorp waar mensen zich weer thuisvoelen. We hebben heel goed geluisterd naar de wensen in het dorp en daar is de structuurvisie op gebaseerd.’
In de dorpen Steendam en Tjuchem staan veel huizen met een verhoogd risico. Als uit onderzoek blijkt dat ook daar veel sloop en nieuwbouw aan de orde zullen zijn, wil Midden-Groningen dat op een vergelijkbare manier oppakken. Andere getroffen woningen liggen wat verspreider, daar wordt objectgericht naar gekeken.
Worsteling
Woortman geeft aan dat de gemeente niet anders kan dan naast de inwoners staan en de problematiek in Den Haag op de agenda proberen te krijgen. Wat dat betreft, is er nog een lange weg te gaan. ‘In het dorp ziet men gelukkig het verschil tussen de overheden. Tijdens de dorpsbijeenkomsten wordt me weleens gevraagd hoe ik, als onderdeel van de overheid, opsta en mezelf in de spiegel aankijk. Het lukt me daar antwoord op te geven door te vertellen over mijn eigen worsteling daarin en door mijn kwetsbaarheid te tonen, maar ik vind het wel lastig. Er zijn momenten waarop ik me afvraag of ik hier nog wel verantwoordelijk voor wil zijn.’ De gemeente wint aan vertrouwen door vooral naar het dorp te luisteren en niets op te leggen. Midden-Groningen denkt mee, maar het dorp heeft de regie. ‘Wij lieten het los en dat vormt een belangrijke kracht. Openheid van de gemeente speelt ook een grote rol, ik vertel het eerlijke verhaal. Dat is soms niet leuk, maar het is wat het is.’
Sociale kant
Naast het ruimtelijk spoor zet de gemeente ook in op de sociale kant van het verhaal. Inwoners zitten soms in situaties waarbij de problemen zich opstapelen. Ze weten niet toe wie ze zich moeten wenden en lopen compleet vast. ‘Ieder huis kent zijn eigen verhaal en daarom zetten we extra in op het begeleiden van de bewoners. De gemeente kan de problemen echter niet helemaal oplossen zoals die binnen de TCMG (Tijdelijke Commissie Mijnbouwschade Groningen, red.) of de NAM. We kunnen daarin minder betekenen omdat het niet direct binnen de gemeentelijke mogelijkheden en invloedssfeer ligt.’
Het ministerie van BZK, dat het samenwerkingsprogramma Democratie in Actie aanzwengelt ter versterking van de lokale democratie, heeft Midden-Groningen aangeboden te helpen het vertrouwen in de overheid te herstellen.