Zware hoosbuien zorgden in de zomer van 2014 voor enorme wateroverlast in het Utrechtse Rhenen. In korte tijd kwam er tachtig millimeter naar beneden.  Straten veranderden in rivieren, kelders liepen onder en evenementen moesten worden afgelast. De intensiteit van de buien verraste vriend en vijand. Er was eerder zelden zoveel regen gevallen in zo’n korte tijd.
Toen dit geen incident bleek, was het voor Rhenen tijd om in actie te komen en een traject uit te stippelen voor klimaatadaptatie. ‘Wij zagen in korte tijd de weersextremen toenemen’, zegt wethouder Peter de Rooij (SGP). ‘Niet alleen regent het heviger, ook hitte en droogte doen zich de laatste jaren in meer extreme mate voor. Dat wakkert hier in deze bosrijke omgeving bijvoorbeeld ook de angst voor bosbranden aan.’

Wadi
In 2015 en 2016 heeft Rhenen samen met waterschappen en provincie onderzoek gedaan naar de gevolgen van klimaatverandering. Daarbij is ook de dialoog met de bevolking gezocht. ‘De mensen waren terecht boos, er stond in sommige huizen een meter water, vervuild met rioolafval. Als je dan top-down maatregelen oplegt, krijg je ze niet snel mee’, vertelt beleidsadviseur en programmamanager ruimtelijke adaptatie Sandra Reuling. Als gemeente moet je volgens haar draagvlak zien te creëren voor de benodigde maatregelen. ‘Daarom hebben wij verschillende informatieavonden georganiseerd, waarop kennis uitgewisseld kon worden tussen burgers en gemeente en samen naar oplossingen kon worden gezocht.’
Uit deze gesprekken zijn verschillende concrete maatregelen en oplossingen voortgekomen. Zo heeft  de gemeente verschillende wadi’s aangelegd om overtollig regenwater tijdelijk op te vangen. Wadi verwijst naar de Arabische naam voor een vaak droogstaand rivierdal, maar is ook een acroniem van Water Afvoer Drainage Infiltratie. Ook zijn door het waterschap keerwanden aangebracht langs huizen aan de Lijnweg, die destijds veranderde in een rivier. Verder is er een nieuwe primaire watergang aangelegd, ofwel een brede sloot gegraven, voor verbetering van de waterafvoer.

Wij zagen in korte tijd de weersextremen toenemen

Klimaatateliers
In 2017 is een eerste klimaatstresstest uitgevoerd, toen nog niet verplicht door het Rijk, voor de kern Elst. In 2018 volgden stresstesten voor het hele gebied van Rhenen. Die werden uitgevoerd in samenwerking met de provincie en de twee waterschappen in het gebied. De uitkomsten van de testen zijn in klimaatateliers opnieuw besproken met de bevolking. Ook zijn er ambtelijke klimaatateliers gehouden met diverse organisaties en vakdisciplines. De gevolgen van wateroverlast, hitte en droogte zijn in beeld gebracht. Maar in de praktijk bleek het soms nét wat anders te liggen, zo ondervond de gemeente. ‘Een plek die volgens de stresstest veel wateroverlast zou veroorzaken, bleek bijvoorbeeld een paar honderd meter verderop te liggen. Zonder inbreng van de bewoners zouden we dat nooit hebben geweten’, vertelt Reuling.

Er is vervolgens een speciale website gemaakt, waar burgers, bedrijven en instanties informatie kunnen vinden over wat het veranderende klimaat voor hun gemeente betekent. De interactieve kaarten op de site laten zien waar er wateroverlast ontstaat bij een bui van 46 millimeter, en wat er gebeurt als er 74 millimeter regen valt.

Deltaplan
Inmiddels is er ook het Deltaplan Ruimtelijke adaptatie van gemeenten, provincies, waterschappen en het Rijk. ‘De bottomline is het in kaart brengen van de knelpunten en de omgeving vervolgens zo aanpassen en inrichten dat je minder last hebt van klimaatveranderingen’, stelt Reuling. ‘Belangrijk hierbij is het klimaatadaptief werken en denken. Het moet het nieuwe normaal worden voor iedereen.’ ‘We blijven daarover in gesprek met de bewoners’, voegt wethouder De Rooij toe.
De gemeente heeft nu goed in beeld wat de gevolgen voor Rhenen zijn als het gaat om weersextremen en werkt waar mogelijk al ruimtelijk adaptief, bijvoorbeeld door bij de bouw van woningen ook goed naar de omgeving te kijken. Verder wordt de vergroening van school- en kerkpleinen gestimuleerd. En er zijn zogenoemde afkoppelcoaches aangesteld die bewoners helpen het schone water van het rioolwater te scheiden, zodat dat voor de planten in de tuin kan worden gebruikt. Daarnaast is Rhenen druk met de ontwikkeling van een app, met daarin allerhande informatie hoe je als huiseigenaar je woning en tuin zo goed mogelijk ruimtelijk adaptief kunt inrichten.
‘De aanpak moet nog wel landen, maar we zijn goed op weg’, stelt de wethouder. Wel verwacht hij dat de aanpassingen en maatregelen voor extra kosten gaan zorgen in de toekomst. ‘Het onderhoud van de infrastructuur zal in de toekomst duurder worden, we moeten vaker aanpassingen doen aan wegen vanwege de schade door hitte.

Positief
De insteek van dit hele proces op weg naar ruimtelijke adaptatie is positief, wil de wethouder nog kwijt. ‘We willen als gemeente begrip en draagvlak kweken bij inwoners want we hebben elkaar hard nodig. Daarom dragen we uit
dat water onze vriend is en niet onze vijand.’

Meer info: klimaatanalyserhenen.nl.

Limburgse gemeenten
In de regio Maas en Mergelland, die uit zes Zuid-Limburgse gemeenten bestaat, is de klimaatstresstest zo’n twee jaar geleden afgerond. ‘We hebben daarin samengewerkt met het waterschap en het waterleidingbedrijf’, vertelt Gerard Wijnands, beleidsmedewerker bij de gemeente Maastricht. De samenwerking ontstond vanuit het idee dat water geen grenzen kent. Directe aanleiding om de stresstest uit te voeren was de actualisering van het basisrioleringsplan, waar de stresstest aan gekoppeld werd. De regio ligt in een hellend gebied, en de werking en aanleg van de riolering kunnen van invloed zijn op wateroverlast. Op basis van de stresstest hebben de zes gemeenten een goed beeld gekregen van de wateroverlastlocaties in de regio.
De stresstest is ook gebruikt om de theorie aan de praktijk te koppelen. De uitkomst van de test bevestigde volgens Wijnands wat de gemeenten deels al wisten. ‘Iedere verantwoordelijke ambtenaar binnen onze regio heeft wel min of meer de kwetsbare punten van het systeem in beeld. De weersextremen zijn echter toegenomen, dus de test heeft ook wel wat nieuwe knelpunten aan het licht gebracht. Vooral in het landelijk gebied binnen de regio, niet zozeer in de versteende stad.’

De test heeft nieuwe knelpunten aan het licht gebracht

Maastricht heeft intussen plekken benoemd in de omgevingsvisie, waarmee de gemeente actief aan de gang gaat. Wijnands: ‘We hebben een top tien van prioriteiten gemaakt. Waar kunnen we de grootste schade verwachten, wat investeren we en hoeveel levert het op? Daarin moeten we afwegingen maken. Maastricht, bijvoorbeeld, heeft aan de randen van de stad akkers die een deel van het jaar onbegroeid zijn en daardoor gevoeliger voor afstroom van water. Die zouden bijvoorbeeld in het najaar ingezaaid kunnen worden zodat deze akkers constant begroeid zijn en de afstroming wordt beperkt.’
De beleidsambtenaar vervolgt: ‘We voeren autonoom aanpassingen door, maar zoeken ook synergie door aan te haken bij nieuwe projecten, zoals de ondertunneling van de A2 bij Maastricht. Daar is bij de aanleg voor een nieuw rioleringssysteem gekozen, waarbij het hemelwater apart wordt afgevoerd.’
Net als in Rhenen gaat de regio ook de dialoog met burgers hierover aan. Daar is zelfs een klimaatprojectleider voor aangesteld die deze dialoog met burgers op gang moet brengen. ‘Wat kan de bewoner zelf bijdragen? We kunnen het niet alleen als gemeente.’