VNG Magazine nummer 17, 8 november 2019
Auteur: Annemieke Diekman | Beeld: Kick Smeets
Het Friese Garyp heeft de ambitie het eerste aardgasvrije dorp van Nederland te worden. De gemeente en de lokale energiecoöperatie zijn samen met de bewoners voortvarend van start gegaan. ‘Binnen vijf jaar zijn alle zeshonderd koophuizen all electric.’
De oude radiotoren liggen nog opgestapeld in de achtertuin van de familie Albada. Zij zijn de eerste inwoners van het Friese Garyp die hun huis aardgasvrij hebben gemaakt. In de bijkeuken prijkt een reusachtige gloednieuwe waterpomp, die correspondeert met een dakopbouw, keurig weggewerkt in een antracietgrijze behuizing.
Daar is het niet bij gebleven. Beneden ligt er vloerverwarming onder de plavuizen, zijn de ramen vervangen door hoogrendementsglas (HR++), de muren nog extra opgevuld met isolatiemateriaal en hebben ze zelfs het imposante Boretti-fornuis kunnen vinden in een elektrische variant. De bovenverdieping wordt zo nodig bijverwarmd met elektrische kachels. ‘Dat is nog niet nodig geweest’, vertelt de zoon des huizes. ‘Maar we hebben ook nog nauwelijks koude dagen gehad.’
Buiten in de tuin bij de oude radiatoren wijst de projectleider van Aardgasvrij Garyp, Jacob Miedema, naar het dak. Dat ligt aan de zuidkant ook nog eens vol met zonnepanelen. ‘De familie gaat niet alleen voor aardgasvrij, maar ook voor “nul op de meter” ofwel zelfvoorzienend in energie’, vertelt hij.
Forse investeringen
Er hangt wel een prijskaartje aan. De totale investeringen in het verduurzamen van deze woning liggen tussen de 50.000 en 55.000 euro. ‘Dat is veel geld, waar niet iedereen zomaar over beschikt of het kan lenen, zegt Andries Bouwman (ChristenUnie), wethouder in Tytsjerksteradiel, waar Garyp deel van uitmaakt. Hij ziet, net als VNG-voorzitter Jan van Zanen onlangs in een artikel in Trouw, dat het voor veel gemeenten niet uit kan zonder extra steun en duidelijke richtlijnen vanuit het Rijk. Er zijn ook meer mankracht en kennis nodig, want de uitvoering van het Klimaatakkoord is een extra belasting voor het bestaande ambtenarenapparaat in gemeenten. ‘Dat moet snel gebeuren, anders ben ik bang dat we het momentum verliezen.’
Voor Garyp, dat door het Rijk als proeftuin is aangewezen om de woningen in het dorp aardgasvrij te maken, ligt dat wat anders. Door een financiële bijdrage van het Rijk is er voldoende slagkracht om energiek van start te gaan. De inwoners in het dorp staan dan ook te popelen om van dit project een succes te maken. Ze tonen al langer interesse in duurzaamheid. Dat heeft in 2014 geleid tot de oprichting van een eigen energiecoöperatie, de Enerzjy Koöperaasje Garyp, EKG. Het idee dat ze met het Klimaatakkoord aan de slag moeten, is dan ook goed geworteld in de hechte lokale gemeenschap.
Tekst loopt door onder het kader
Leden mogen stemmen over Klimaatakkoord
Eind november legt het VNG-bestuur het Klimaatakkoord met een positief advies voor op de Buitengewone Algemene Leden Vergadering (BALV). Berend de Vries (D66), wethouder in Tilburg, en medeonderhandelaar namens de VNG, heeft er vertrouwen in dat de leden ermee zullen instemmen. Hij benadrukt dat het voorstel niet in beton is gegoten. ‘Het is een begin. Er zijn drie belangrijke randvoorwaarden, die gaandeweg de implementatie van het akkoord verder aangevuld en zo nodig aangepast kunnen worden. Wij moeten het met elkaar gaan doen, waarbij de regierol bij de gemeenten moet komen te liggen.’
Gemeenten zijn er intussen wel van doordrongen dat ze aan de slag moeten met het Klimaatakkoord. De Vries: ‘Sommige gemeenten zitten daarbij wel in een spagaat, met aan de ene kant hoge ambities en aan de andere kant onvoldoende financiële middelen. Als het Rijk onvoldoende over de brug komt, kunnen zij die ambities niet waarmaken. Belangrijk is dat ze er wel zo veel mogelijk aan vasthouden en de plannen toch proberen te realiseren.’
Over de drie randvoorwaarden aan het Klimaatakkoord (haalbaarheid en betaalbaarheid voor de samenleving, voldoende bevoegdheden en tegemoetkoming in de uitvoeringslasten) heeft het VNG-bestuur belangrijke aanvullende afspraken met het kabinet gemaakt. Die betreffen de woonlastenneutraliteit, warmteordening, regionale energiestrategieën en toereikende financiële middelen op basis van artikel 2 van de Financiële-verhoudingswet. ‘Zo is de tijd voor de invoering van de Regionale Energiestrategie (RES) bijvoorbeeld met een halfjaar verlengd’, aldus De Vries.
Tûk vertrouwen
Toch biedt het project Aardgasvrij Garyp nog voldoende uitdagingen. ‘Het reikt tot ver achter de voordeur’, stelt wethouder Bouwman. ‘De gemeente werkt nauw samen met EKG. Haalbaarheid en betaalbaarheid voor iedere inwoner zijn voor ons de uitgangspunten. Dat neemt niet weg dat het om behoorlijk forse investeringen gaat voor huiseigenaren, die ingrijpen in hun persoonlijke leven.’
Dat de bewoners toch mee willen doen, ligt volgens Bouwman en projectleider Miedema voor een belangrijk deel aan het ‘tûk vertrouwen’, slim vertrouwen, ofwel weten wat je aan elkaar hebt. ‘Vanaf het allereerste begin zijn bewoners bij het project betrokken, het komt van onderop, vanuit het eigen dorp. Ze hebben niet het idee dat hen iets wordt opgelegd door een of ander duur adviesbureau.’
Bijkomend voordeel is dat Miedema zelf in het dorp woont, hij is ook aanspreekbaar bij de plaatselijke Spar. Natuurlijk is er ook scepsis, vertelt hij. ‘Mensen die hun aardgasvrije buren adviseren om maar veel dikke truien te kopen voor de winter, omdat ze nog niet helemaal geloven in het elektrische alternatief.’
Van het gas af
Doel is dat in vijf jaar tijd alle zeshonderd koopwoningen van Garyp aardgasvrij zijn. De ongeveer honderd woningen van woningcorporatie WoonFriesland doen in eerste instantie niet mee. Wel wordt gekeken hoe de corporatie bij het project aan zou kunnen sluiten. Begin november hadden zich 28 huishoudens gemeld die hun woning aardgasvrij gaan maken. De doelstelling van 30 voor heel 2019 (in april van start gegaan) lijkt dus wel te worden gehaald. ‘Deze fase van early adopters verloopt soepel’, zegt Bouwman, ‘maar op een gegeven moment bereik je een kantelpunt, dan komen de meer kritische mensen, of mensen zonder veel eigen middelen aan de beurt.’
Een andere horde die genomen moet worden, is het te verwachten tekort aan gespecialiseerde arbeidskrachten. ‘Er is door EKG een consortium opgericht met een aannemer, glasbedrijf, installateur en isolateur. De bewoners hoeven hier niet mee in zee, maar doen dat wel, en we zien de wachttijden nu al oplopen’, aldus Miedema. Het relatief grote deel oude woningen met energielabel G, een derde van alle huizen, vormt eveneens een dilemma. ‘Die zouden eigenlijk helemaal gestript moeten worden, maar daar hangt een ander prijskaartje aan.’
Quickscan
EKG biedt alle huishoudens een quickscan van de bouwkundige staat van de woning en van de huidige energie-installaties. Zo krijgen bewoners beter inzicht in hun eigen woonsituatie en de benodigde verbeterplannen. Het uitgangspunt is om elke woning all electric te maken, maar iedereen kan zelf kiezen op welke manier dat gebeurt: elektrische cv, warmtepomp, palletkachel, infraroodpanelen aan het plafond, het aantal mogelijkheden neemt snel toe. Elk huishouden kan vervolgens een beroep doen op de beschikbare subsidie met voor 2019 nog een maximum van 10.000 euro. Om op dit maximale bedrag te komen is al snel een investering van 20.000 euro nodig, want 50 procent van de gemaakte kosten voor warmtetechniek en 60 procent van de isolatiekosten worden vergoed. Alle uitgaven bovenop de maximale subsidie zullen de mensen uit eigen zak moeten betalen of lenen. Daar krijgen ze dan wel een duurzaam verwarmde woning voor terug.
Nul op de meter
Nog mooier zou het zijn als Garyp straks niet alleen aardgasvrij is, maar ook volledig zelfvoorzienend op het gebied van energie. Volstrekt onmogelijk is het niet. Het zonnepark, een eerder initiatief van EKG, dat even buiten het dorp ligt op een voormalige vuilstort, zou daarvoor heel geschikt zijn.
Op het park reiken de rijen met zonnepanelen tot aan de horizon, een indrukwekkend beeld. In totaal liggen er 27.000 panelen op een perceel van zo’n zeven hectare, die 1600 tot 1700 huishoudens van elektriciteit kunnen voorzien. De stroom verkoopt EKG nu aan Eneco. ‘Het zou natuurlijk geweldig zijn als we daar onze eigen huizen in Garyp mee kunnen bedienen, maar nul op de meter voor het hele dorp is voorlopig toekomstmuziek. Volgens de wet mag je namelijk niet tegelijkertijd leverancier en transporteur van energie zijn’, besluit Miedema.
Noord-Holland Noord werkt aan de Regionale Energiestrategie
Op de website van de RES (Regionale Energiestrategie) van Noord-Holland Noord staat, vrij naar het tv-programma De Wereld Draait Door, ‘We zijn begonnen’! Daar spreekt een enthousiasme uit, dat ook programmamanager Wies Thesingh laat zien. Het is volgens haar geen sinecure om binnen een jaar tijd een concept-RES aan het Rijk voor te leggen. Toch is Thesingh vol vertrouwen dat er op 1 juni 2020 een kwalitatief, creatief en ambitieus plan voor de regio Noord-Holland Noord (NHN) ligt.
In dertig regio’s werken gemeenten samen aan plannen om de klimaatdoelen te halen. De focus ligt hierbij op energie uit zon en wind.
NHN trekt hierin samen op met Noord-Holland Zuid. ‘We doorlopen hetzelfde proces, maar Noord-Holland Zuid is al wat verder gevorderd. Amsterdam en Haarlem lopen daar voorop’, zegt Thesingh. ‘Beide RES-regio’s zitten nu in de fase waarin gemeenten, waterschappen en de provincie Noord-Holland de startnotitie moeten goedkeuren. Vandaaruit kunnen gemeenten dan de lokale participatie optuigen.’
Noord-Holland Noord is opgedeeld in drie subregio’s. Voor alle gemeenten in deze deelregio’s worden drie scenario’s gemaakt. Thesingh: ‘Het is geen kwestie van kiezen tussen deze drie, maar de scenario’s vormen de randen van het speelveld, waarbinnen geopereerd kan worden. Wat is mogelijk, wat absoluut niet?’ Gemeenten mogen zelf bepalen wie ze bij dit proces betrekken: buurtbewoners, de lokale middenstand, een groep boeren of nog andere belanghebbenden. In lokale ateliers worden de scenario’s dan getoetst en aangevuld.
Die ateliers worden in NHN georganiseerd via een vast model, zodat er in alle gemeenten op dezelfde manier wordt gewerkt. Zo kunnen de lokale aanvullingen straks makkelijker samengesmeed worden tot een integraal regionaal voorstel, dat vervolgens wordt voorgelegd aan het Rijk. ‘Sommige RES-regio’s laten die ateliers volledig over aan de gemeenten’, aldus Thesing. ‘NHN ondersteunt hierin meer, wij leveren de werkvorm, helpen de ateliers opzetten en ontzorgen zo de gemeenten. Dat wordt wel gewaardeerd.’
Binnen de drie deelregio’s van NHN bestaan zeker smaakverschillen. De ene gemeente gaat vooral voor een betaalbare energierekening voor iedereen, de andere is ambitieuzer en wil al eerder dan 2050 energieneutraal zijn. ‘Er is in ons RES-proces voldoende ruimte voor couleur locale.’ Ook botsende belangen komen voor, vertelt de programmamanager, zoals bijvoorbeeld de aanleg van een veld met zonnepanelen tegenover agrarisch grondgebruik. ‘Uiteindelijk moeten al deze belangen, ideeën en plannen in een concept-RES worden gegoten. Dat vraagt om creativiteit en flexibiliteit’, aldus Thesingh.