VNG Magazine nummer 20, 21 december 2018
Auteur: Leo Mudde | Beeld: Persbureau Noordoost/Alex de Haan
Friesland en zijn hoofdstad Leeuwarden kunnen terugkijken op een gevarieerd jaar waarin ze Culturele Hoofdstad van Europa waren. De spreekwoordelijke kater, die vaak resteert wanneer iets wat begon als een ambitieus project uiteindelijk de boeken ingaat als financieel debacle, bleef uit. Want 2018 was een succes – de provincie staat op de kaart en ja, ook financieel lijkt er geen vuiltje aan de lucht.
It feest fan Fryslân is foarby. Maar als het aan burgemeester Ferd Crone van Leeuwarden ligt, is Culturele Hoofdstad 2018 níét voorbij, ook niet na 31 december. Met de rest van de provincie spreekt hij van een ReOpening of, in het Fries, een WerIepening. De laatste officiële activiteiten in het kader van Culturele Hoofdstad, in november, waren geen einde, maar een nieuw begin. Crone: ‘Vanaf het begin hebben we gezegd: we gaan niet investeren in zomaar een feestje. We wilden de cultuur gebruiken om ook vraagstukken als de leefbaarheid op het platteland, de braindrain, de energietransitie op de agenda te krijgen. Dat is gelukt en daar ben ik trots op.’
De Culturele Hoofdstad van Europa moest niet bol staan van cultuur met een grote C, maar juist met een kleine, dat was van meet af aan de bedoeling. ‘Dat heeft Europa er ook toe verleid om voor ons te kiezen, ook al hadden we een klein budget. Wij wilden niet de cultuur verkopen, maar verbinden met de mensen hier.’
Dat laatste is zeker gelukt. Niet minder dan 60.000 vrijwilligers uit de hele provincie staken de handen uit de mouwen bij een of meer van de vele activiteiten – van koffiezetten tot werken aan de veiligheid. Een fraai voorbeeld vindt Crone het project Under de Toer (Onder de Kerktoren): ‘In meer dan dertig dorpen zijn rond de kerken toneelstukken opgevoerd. Die kerktorens zijn honderden jaren oud, daaromheen heeft zich veel afgespeeld en zijn verhalen geboren. De bewoners hebben, samen met professionele regisseurs en acteurs, over de geschiedenis van hun dorp een voorstelling gemaakt. Je hoort daarvan later terug, dat mensen voor het eerst weer samen dingen gingen doen, dat ze hebben ontdekt dat ze iets gemeenschappelijks hebben.’
We gaan niet investeren in zomaar een feestje
Mijn indruk is dat de Friese cultuur al veel mensen bij elkaar brengt. Hadden de dorpen wel behoefte aan nog meer bindmiddel?
‘Er was inderdaad al veel. Er vinden veel openluchtspelen plaats en in elk dorp doen ze wel iets met kaas, kaatsen, fierljeppen of skûtsjesilen. Maar iedereen zei: dit is een kans om onszelf in heel Europa op de kaart te zetten. Men wilde graag iets extra’s doen. Zo kwam er in Sneek een muziekfestival met een paar duizend jongeren uit Europa. En Harlingen, altijd al een havenstad, had nu Sail met 300.000 bezoekers.’
Van alle Nederlanders zijn de Friezen het actiefst als het gaat om dingen organiseren, zegt Crone. ‘Hier zijn de meeste muziekkorpsen, toneelclubs en sportverenigingen – maar ze wilden zich onder de vlag van de Culturele Hoofdstad graag nog meer uitsloven. Dit had een geweldige uitstraling op bijvoorbeeld de Randstad en de cohesie in de eigen samenleving is enorm verbeterd. Dit zal als legacy blijven hangen.’
Relaxed
Gevraagd naar wat het jaar zo bijzonder heeft gemaakt, noemt Crone als voorbeeld altijd het bezoek van de Reuzen die drie dagen door de stad wandelden. ‘Waarom vond iedereen dat zo mooi, en zeker de mensen uit de Randstad? De binnenstad was compleet autovrij gemaakt, je mocht zelfs niet meer fietsen, en mensen verbaasden zich over de relaxte sfeer. Zonder politie, zonder dranghekken. Alleen maar vrijwilligers, met een oranje lintje die het publiek vroegen een half metertje achteruit te gaan als de Reuzen naderden.’
Crone pakt zijn iPad en scrolt door de foto’s. ‘Kijk, dit is mijn favoriete foto: een vrijwilliger met een oranje lint, de hoofdcommissaris van Leeuwarden met zijn eigen fiets en een fluitje in de mond: een beetje Bromsnor. En hier loopt de Franse organisator. Ik kreeg later nog een brief van hem: ze hadden nog nooit zo’n ontspannen bijeenkomst van de Reuzen gehad, meestal wordt alles afgezet en is er veel politie op de been. Ik denk dat mensen uit de Randstad zich hebben verbaasd over het feit dat zo’n groot evenement, met 430.000 bezoekers, zo relaxed kan verlopen.’
Mooi voor de beeldvorming van de stad en de provincie.
‘Ja, we hadden ook jarenlang geoefend. We hebben hier het Glazen Huis van Serious Request gehad met een half miljoen bezoekers, The Passion en talloze andere evenementen. De Friezen doen dat altijd heel ontspannen. Dat is toch een verschil met Amsterdam, met altijd gedoe eromheen. Of de start van de Tour de France, dan wordt je stad overgenomen door een internationale organisatie, alles wordt dan commercieel en de politie is dan massaal aanwezig. Dat wilden wij niet, wij hebben laten zien dat het ook anders kan.’
U wilde het culturele jaar gebruiken om grotere vraagstukken op de agenda te zetten. Is bijvoorbeeld de kloof tussen Leeuwarden en de rest van de provincie verkleind?
‘Van begin af aan hebben we ingezet op Leeuwarden én Friesland. Er waren ook veel evenementen in plaatsen als Drachten, Sneek en Harlingen. In Leeuwarden was eerst nog wel twijfel: moeten we dit wel doen? Toch is snel de knop omgezet, zeker toen bleek dat er leuke dingen ontstonden. Maar het is tien keer zo groot geworden als ik dacht. Dat komt vooral door het spontane enthousiasme en dat heeft de samenhang binnen Friesland zeker vergroot.
‘Toen ik hier kwam, in 2007, had iedereen ruzie met iedereen. Supporters van SC Cambuur en Heerenveen weigerden de naam van de ander club uit te spreken maar hadden het over DKV, Dertig Kilometer Verderop. Leeuwarden, Sneek, Heerenveen en Drachten ruzieden met elkaar, en er was ruzie met de provincie. Maar voor de organisatie van Culturele Hoofdstad hebben we de afgelopen jaren ontzettend goed samengewerkt, we hebben er allemaal van geprofiteerd. Ook Leeuwarden ja, toen ik hier elf jaar geleden kwam, kon je hier in de binnenstad ’s zomers een kanon afschieten, want de Leeuwarders waren op vakantie en toeristen kwamen hier niet. Dat is nu compleet omgekeerd. Er lopen hier nu drie groepen met gidsen tegelijk door de stad.’
Er komt een snellere treinverbinding met Leeuwarden, en extra geld voor het behoud van de Friese taal. De provincie staat op het netvlies van Den Haag. Heeft het culturele jaar daaraan bijgedragen?
‘Dat weet ik niet. De gunfactor was altijd al hoog, mensen vinden dit een leuke, mooie, grappige provincie, met betrouwbare mensen. Friezen doen hun werk, afspraak is afspraak. Dat zag ik ook aan de inzet van de vrijwilligers dit jaar. Alleen al bij de Reuzen stonden er tweehonderd vrijwilligers langs de route, die hebben het gewoon gedaan. Dat geldt ook voor die openluchtspelen en muziekfestivals. De Friezen vinden het gewoon leuk om iets te organiseren en samen te werken. Ik ga het nog missen.’
Toen ik hier kwam, in 2007, had iedereen ruzie met iedereen
Vertrek
Ferd Crone kondigde onlangs zijn vertrek aan. Hij staat hoog op de kandidatenlijst van de PvdA voor de Eerste Kamer en verruilt Leeuwarden over een halfjaar voor Den Haag. Hoe zal hij herinnerd worden, als de burgemeester die Leeuwarden weer smoel gaf of als het boegbeeld van de Culturele Hoofdstad? Crone: ‘The proof of the pudding is in the eating. Ik heb nu pas gezegd dat ik vertrek en dan zegt iedereen: jouw grote succes was de Culturele Hoofdstad. Dat is waar, maar ik heb dat niet alleen gedaan. Ik ben hooguit de vlag op de lading.’
Feit is, dat Leeuwarden jarenlang in de verkeerde lijstjes stond, met een hoge werkloosheid, veel achterstandswijken en grote sociale problemen. Toen u kwam, was Leeuwarden nog geen 100.000-plusgemeente, maar het mocht wel mee-eten uit de ruif met extra geld voor grote steden. Heeft dit jaar ook bijgedragen aan een verbetering daarvan?
‘Vroeger was de uitspraak hier in Leeuwarden altijd: het was niks, het is niks en het zal nooit wat worden. Nu is het glas meer dan halfvol, die leus is nu gewoon afgeschaft. Leeuwarden is iets geworden. De gunfactor, die Friesland en Leeuwarden altijd al hadden, is nog wat groter geworden.’
En de rest van de provincie, wat heeft het jaar daarvoor opgeleverd?
Crone pakt het bidbook erbij. ‘Hetgaat ook over serieuze thema’s, zoals natuur. Een van de meest succesvolle projecten was Kening fan 'e greide, koning van het weiland. Dat ging over het belang van het weidevogellandschap en de biodiversiteit. De grutto is zelfs de nationale vogel van het land geworden. Het thema heeft een enorme nationale uitstraling gekregen en is letterlijk opgenomen in het regeerakkoord.’
Heeft het ook banen opgeleverd? Wel in geld, 60 miljoen becijferde de Volkskrant, maar in banen…
‘Die 60 miljoen euro is van een paar grote evenementen, de totale opbrengst ligt vele malen hoger. Uiteindelijk denk ik dat het een paar honderd miljoen heeft opgeleverd. Sommige hotels hadden meer dan 100 procent omzetstijging, en in hotels werken mensen. Dus ja, het heeft zeker positief gewerkt voor de werkgelegenheid. Maar de officiële evaluatie komt pas in februari, dan weten we meer.’
Ik ben hooguit de vlag op de lading
Soms gaan gemeenten nat bij grote projecten, de Floriade is het bekende voorbeeld. Kunnen die gemeenten leren van de Culturele Hoofdstad, wat zijn de succesfactoren en de valkuilen?
‘Wij hebben sowieso gekozen voor een kleine regieorganisatie, ongeveer 25 mensen. Alle grote evenementen hebben we ondergebracht in aparte stichtingen, die allemaal hun eigen ding hebben gedaan. Zo was De Stormruiter een van de grootste speciale projecten (een theatervoorstelling met paarden en aanspanningen die 22 keer is opgevoerd, red.), met 100.000 bezoekers. Dat is helemaal apart door een organisatie gedaan. Maar men kon wel meeprofiteren van de nationale en internationale aandacht voor Culturele Hoofdstad. Daardoor bleef het goed beheersbaar, er was geen grote pot met geld waar iedereen aanspraak op kon maken. Ook weer heel Fries: de verantwoordelijkheid decentraal neerleggen. Dan gaat er niet zoveel mis.’
Waar ging het dan mis met de Floriadegemeenten?
‘Dat moet je die gemeenten vragen.’
Almere organiseert weer een Floriade, Utrecht is in 2020 de startplaats van de Vuelta en Rotterdam wil de Tour de France weer binnenhalen. Kennelijk hebben gemeenten de onbedwingbare behoefte zich met een prestigieus project te profileren.
‘Hier wilden de inwoners het zélf. Een deel van het bidbook is door onze jongeren geschreven, die de cultuur wilden gebruiken om ervoor te zorgen dat hier banen komen zodat ze niet meer naar de Randstad hoeven voor werk. Men wist: er móést iets gebeuren. Einstein zei al: “Als je doet wat je deed, krijg je wat je had”.’
Zijn de verwachtingen van Culturele Hoofdstad waargemaakt, zelfs overtroffen misschien?
‘Het is tien keer zo groot geworden als we dachten, zowel de inzet van die duizenden vrijwilligers als het toeristisch effect. De Lonely Planet zette Friesland dit jaar in de top drie van toeristische bestemmingen in Europa. De enorme toeristische spin-off begon letterlijk al op 1 januari, toen was ik te gast bij het Duitse journaal Tagesschau: “Und jetzt haben wir den Bürgermeister von Leeuwarden” – met een kaartje erbij. Heel belangrijk, want veel toeristen komen uit Duitsland.’
Klein Amsterdam
Als Crone met buitenlanders praat, promoot hij zijn stad als ‘Klein Amsterdam’: ‘Alle buitenlanders willen een keer naar Amsterdam, maar dan vragen ze: Leeuwarden, wat is daar dan te doen? Nou, antwoord ik dan, Mata Hari, Escher, de historie van de koninklijke familie die hier voor een belangrijk deel ligt. Ik heb hetzelfde gezegd in The Guardian, in Le Monde, in La Stampa – we hebben in tientallen internationale media gestaan en overal vertelde ik dat we Klein Amsterdam zijn. Iedereen vindt dat dan ook logisch, Leeuwarden is gewoon de tweede culturele hoofdstad van Nederland.’
Burgemeestersdochter
Hij scrolt nog een keer door de foto’s op zijn iPad: de Nachtwachtzaal van het Rijksmuseum. Op de friezen van de muur staat daar geschreven over Rembrandts vrouw Saskia Uylenburgh, de dochter van de burgemeester van Leeuwarden. ‘Mijn voorganger’, zegt Crone, niet zonder trots. Dus zo gek is het niet dat het culturele jaar werd ‘heropend’ met een tentoonstelling in het Fries Museum over Rembrandt en Saskia. Ze trouwden in 1634 in Sint Annaparochie, hemelsbreed nog geen dertien kilometer van het historische stadhuis van Leeuwarden. ‘Vijf minuten lopen van hier staat het geboortehuis van Saskia, de voormalige burgemeesterswoning’, zegt Crone. ‘Nu is dat het kantoor van de strafrechtadvocaten Anker & Anker.’
Hij zegt het op een toon die verraadt dat hij er graag zelf had gewoond. Ferd Crone, geboren Dordtenaar, is cultureel een Fries geworden.