In het Verenigd Koninkrijk raakte premier Boris Johnson in grote problemen omdat hij loog over een aantal feestjes in zijn ambtswoning tijdens de lockdown. Johnson is een notoire leugenaar: hij werd in 2004 voor leugenachtigheid ontslagen als minister en werd er in 1998 uit gegooid als journalist na het falsifiëren van quotes. Ook tijdens de Brexitcampagne loog Johnson over de gevolgen van het verlaten van de Europese Unie voor het Verenigd Koninkrijk.
De Amerikaanse ex-president Donald Trump liegt aan één stuk: over seksuele affaires, over zijn rijkdom, over de uitslag van de door hem verloren presidentsverkiezingen in 2020 en over zijn rol bij de gewelddadige bestorming van het Capitool. Die leugens hebben een enorm ondermijnende werking op het vertrouwen in de belangrijkste instituties van de Amerikaanse democratie.

In Nederland loog premier Rutte over zijn poging om de kritische parlementariër Pieter Omtzigt te verwijderen uit het parlement door hem een ‘functie elders’ aan te bieden. Tijdens de verkiezingscampagne loog Rutte over VVD-posities in het eigen verkiezingsprogramma en over de toeslagenaffaire. In april 2021 verdedigde Rutte zich door te zeggen dat hij naar ‘eer en geweten een onwaarheid had gesproken’.

Zelfs totale onzin wordt geloofd

Het vertrouwen in de Nederlandse democratische instituties is inmiddels onder een kritisch niveau gedaald. Volgens onderzoek van socioloog Godfried Engbersen (Erasmus Universiteit) en collega’s is Nederland van een hoog- naar een laag-vertrouwenland getransformeerd. Dat is natuurlijk niet uitsluitend de schuld van Rutte, maar dergelijke leugenachtige politici gedijen wel in een politiek klimaat waarin onwaarheden welig tieren.

Waarom komen deze politici zo makkelijk weg met alle leugens? Recent onderzoek (korte beschrijving)laat zien dat vooral kiezers op de rechts-populistische flank zeer goedgelovig zijn en minder een kritisch vermogen hebben ontwikkeld, waardoor ze meer ontvankelijk zijn voor onjuiste informatie. Zelfs totale onzin wordt geloofd. Rechtse lichtgelovigheid hangt dan ook sterk samen met complotdenken.

Terwijl de rechtse meerderheid altijd aan de macht is in Nederland zijn het vooral rechtse en populistische kiezers die een zeer laag institutioneel vertrouwen hebben, terwijl links-progressieve kiezers juist veel vertrouwen hebben in onze democratische instituties. Bij de komende gemeenteraads­verkiezingen zal de groep kiezers die naïeve goedgelovigheid combineren met een laag institutioneel vertrouwen een grote rol spelen in uw gemeente. Zij zijn zeer luidruchtig en dominant op sociale media en kleuren daardoor het politieke debat en de campagne. Naast de voortdurende pandemie met alle beperkingen ziet het speelveld er in maart gitzwart uit voor verantwoordelijke en gematigde partijen in uw stad of dorp.