Op begraafplaats Vredehof in Bodegraven legden complotdenkers massaal bloemen en actiebrieven bij graven van zogenaamde slachtoffers van een pedonetwerk. Burgemeester Christiaan van der Kamp van Bodegraven-Reeuwijk tackelde dat met een noodverordening. Het Zakboek Openbare orde en veiligheid moet wat hem betreft herschreven worden en uitgebreid met een paragraaf over de digitale wereld. ‘Het is onverteerbaar dat op internet van alles kan wat in de dagelijkse samenleving strafbaar is. Daar wil ik grip op hebben.’

Bodegraven-Reeuwijk speelde een dubieuze hoofdrol in een complottheorie?
‘Complottheorieën gaan meestal over de overheid die iets probeert te verbergen en mensen die worden gemanipuleerd. In Bodegraven-Reeuwijk werd heel concreet gewezen naar personen en een school. Er zouden kinderen zijn misbruikt en vermoord. Daardoor kreeg dit een heel andere lading. Vroeger kon ik lachen om mensen die denken dat we nooit op de maan zijn geweest. Maar dit was helemaal niet grappig. Je kan niet zomaar mensen beschuldigen dat ze kinderen hebben misbruikt en vermoord. Dit is allesbehalve onschuldig en zelfs strafbaar.’

Blijf betrouwbaar als overheid en kijk goed naar wat er werkelijk leeft

Wat doet zoiets met de gemeenschap?
‘Het heeft een directe impact op de inwoners die worden beschuldigd, zij voelen zich onveilig en in hun privacy aangetast. Dat doet echt wat met de nabestaanden. Die hebben al een trauma te verwerken en krijgen plots een verhaal te horen dat hun kind misbruikt en vermoord is. Het kan toch niet waar zijn dat een overleden kind ineens wordt geclaimd voor een theorie die kant noch wal raakt? Hoe langer ik erover nadenk, hoe bozer ik word. Ze kaapten een begraafplaats en riepen op om daar actie te voeren over de rug van overleden kinderen. Dat vond ik stuitend. Dan moet je er zijn voor je inwoners. De gemeenschap leefde mee en veroordeelde de acties unaniem. Er ontstond een kleine groep in de gemeente die het een gekke situatie vond en zich afvroeg hoe het echt zou zitten. Waar rook is moet toch ook vuur zijn? Ik vond dat moeilijk te beantwoorden vragen, hoe kun je nu bewijzen dat dit niet heeft plaatsgevonden?’  

Hoe ga je om met de gevolgen van desinformatie? Dwaalgeesten accepteren de feiten niet en maken de overheid onderdeel van de complotsamenleving.
‘Ik werd pedoburgmeester, de overheid werd bij het complot geschoven. Ik ben daar nuchter onder. Belangrijker is: daar gaat het dus helemaal niet om. Ik hoor de gemeenschap te beschermen, dat begint met heldere communicatie. We hebben stellig de lijn gevoerd dat Bodegraven het onacceptabel vindt dat de rust op de begraafplaats wordt verstoord. Wij accepteren dit soort complottheorieën niet. We deden aangifte en de politie ging ermee aan de slag. Op die manier creëer je rust in de samenleving.’

We zijn nu aan het leren

Is het daadwerkelijk gelukt de rust te herstellen?
‘Via een noodverordening komt er niemand meer op de begraafplaats die daar niets te zoeken heeft. De actie vervliegt, Bodegraven wordt steeds minder genoemd. Nu zien we algemenere acties tegen kindermisbruik en gaan de actievoerders elk weekend ergens anders heen. Ik vond een goede bondgenoot in de pers, want die was volgens de complotdenkers ook niet te vertrouwen. Ik heb de pers gevraagd zich te concentreren op de feiten en die zo goed mogelijk voor het voetlicht te brengen. Door in de berichtgeving constant de lijn aan te houden dat dit een onzinverhaal was, is het vuur uit de campagne gedoofd. Met mensen die radicaliseren, valt geen brug te slaan, blijkt uit onderzoek. Probeer je dat wel, dan geef je ze een podium en maak je ze geaccepteerd. Dat verergert de zaak alleen maar. Richt je op de middengroepen die twijfelen. Blijf betrouwbaar als overheid en kijk goed naar wat er werkelijk leeft. Luister naar de mensen die het betreft, maak dat verhaal eigen en breng dat consequent naar buiten. Leg geen link met hardcore complotdenkers, dat lukt toch niet. En zorg dat je driehoek op orde is. Trek eensgezind op en weet wat er speelt, want voor je het weet raak je elkaar kwijt in zo’n complexe kwestie.’

Sociale media spelen een grote rol. Had u iets aan de lessen uit Project X in Haren of moest u zelf het wiel uitvinden?
‘Haren leerde ons dit fenomeen niet te onderschatten. Realiseer je dat het werkelijkheid kan worden als mensen online oproepen tot actie in jouw gemeente, dus bereid je voor en wees helder in je communicatie. We hebben een expertmeeting gehad met twee wetenschappers die zich bezighouden met complottheorieën, om het plaatje scherp te krijgen. Zij vertelden dat er geen best practice of handboek is. We zijn het nu letterlijk aan het leren.’

Sociale media zijn wel bron van beide casussen.
‘Toen internet startte, was het een beetje de frivole vrijplaats van het leven, waar we leuke dingen mee gingen doen. Nu komen we tot conclusie dat aan dat vrije en niet-geprotocolleerde internet ook negatieve kanten zitten. Als ik een bord in de tuin zet met daarop de mededeling dat iemand een pedofiel is, heb ik binnen 24 uur de politie aan de deur en een aanklacht aan de broek. Doe ik het via internet vanuit het buitenland, dan kan ik gewoon mijn gang gaan. Hoe is het mogelijk dat wij in 2021 geen antwoord hebben op dit simpele probleem?’

Wij accepteren dit soort complottheorieën niet

U bent als burgemeester dus niet goed genoeg uitgerust om hier tegen op te treden?
‘Het Zakboek Openbare orde en veiligheid is mijn handboekje over de bevoegdheden van de burgemeester. Op een half paginaatje over informatiebeveiliging achterin na, staat hier niets in over de digitale wereld. Het zou goed zijn de bevoegdheden ook van toepassing te maken op internet. We moeten antwoord vinden op de vraag hoe we internet onderdeel laten uitmaken van onze normale samenlevingswetten. Ik ben democraat in hart en nieren, verdedig de rechtsstaat en ben voor vrijheid van meningsuiting. Maar het kan niet zo zijn dat op internet meer mag dan in de gewone samenleving. Dat is nu feitelijk wat er aan de hand is. Op de openbare-ordeverstoringen die op internet plaatsvinden heb ik weinig grip, terwijl alle ordeverstoringen daar beginnen. Daar wil ik tegen kunnen optreden. Dat betekent dat ik YouTube kan verordenen een bepaalde video niet te plaatsen. Dat zou prima moeten kunnen, eigenlijk is het een kwestie van willen.’

Dit is dus een zaak voor het rijk en Brussel?
‘Slechts gedeeltelijk. Het is een gezamenlijke taak om een samenleving te creëren die weerbaar is. Je denkt dat het jou niet overkomt, maar voor je het weet kom je in een internetbubbel terecht. Mensen worden bevestigd in hun eigen standpunt, het beeld wordt steeds nauwer. Wees je ervan bewust dat dit mechanisme bestaat. Scholen en ouders kunnen jongeren helpen breder te leren zoeken.’

En de overheid?
Die zal echt beter haar best moeten doen om het goede verhaal voor het voetlicht te brengen, zie de vaccinatiediscussie. Het rijk en Brussel horen de sociale media te reguleren. Laat het Europees Hof en de Hoge Raad goed nadenken over de grenzen van de vrijheid van meningsuiting op internet. Nu is het slechts gereguleerd in vrijwillige convenanten, terwijl er elke dag strafbare feiten plaatsvinden. Het strafrecht geldt ook op internet. Hoe pakken we dat aan zonder ze het werk onmogelijk te maken en zonder de vrijheid van meningsuiting de nek om te draaien? Daar moet de Europese Unie echt een stap zetten.’