Bijna de helft van de lokaal bestuurders – burgemeesters, wethouders en raadsleden – heeft last van agressie, intimidatie of geweld. Bij ambtenaren ligt dat percentage iets lager, maar met 33 procent is dat nog altijd fors. De percentages vertonen een trendmatige toename, bleek deze zomer uit de Monitor Integriteit en Veiligheid. De piek is nog niet bereikt.
In Zuidplas weten ze er alles van. In een enkele maand (mei van dit jaar) kon de middelgrote gemeente elf gevallen van intimidatie of bedreiging noteren, allemaal aan het adres van medewerkers. Gemeentesecretaris Richard Heijdra is er helemaal klaar mee. ‘Je kunt er luchtig overheen stappen, maar het heeft echt veel impact op mensen. Het doet mij wat als mensen hier afhaken omdat ze persoonlijk worden aangesproken op wat wij democratisch hebben afgesproken.’
Een – niet-uitputtende – opsomming van incidenten waarmee Zuidplas recent te maken had, maakt de ernst van de situatie duidelijk. Een kort item in het programma EenVandaag over de illegale bewoning van een vakantiepark leidde tot vierhonderd mails aan bestuurders en ambtenaren met teksten als ‘Ik weet waar je woont’ of ‘Een strop om je nek, dan trap ik het krukje wel weg’. Tijdens een bewonersavond kreeg een ambtenaar van een van de aanwezigen te horen: ‘Nu ben ik het zat, ik haal nu de kettingzaag uit mijn auto dus zorg maar dat je weg komt’. Medewerkers worden tot diep in de nacht op hun telefoon gestalkt. Rouwboeketten op de stoep van het gemeentehuis. Ambtenaren die met naam en toenaam op sociale media onbetrouwbaar of corrupt worden genoemd.

Die collega heeft daar echt last van, ook als ze ’s avonds thuis zit

Zevenduizend mailtjes

Vaak treft het medewerkers die aantoonbaar niets van doen hebben met een dossier waarover iemand zich kwaad maakt. Heijdra geeft het voorbeeld van een man aan wie een dwangsom van zevenduizend euro was opgelegd. ‘Hij dreigde voor iedere euro een boze mail te sturen. Inmiddels zitten we al op meer dan drieduizend mailtjes met de meest verschrikkelijke verwensingen. Die worden allemaal ontvangen door onze medewerker op de postkamer. Iedere dag krijgt ze twintig, dertig van die mailtjes binnen, het houdt gewoon niet op. Die collega heeft daar echt last van, ook als ze ’s avonds thuis zit. Dit doet iets met mensen.’
En de overheid kan zich eigenlijk niet verweren tegen scheldpartijen en intimidaties, zegt Heijdra. ‘Je kunt aangifte doen, maar dat doe je niet bij pesterijen. En doe je dat wel, maakt dat de zaak dan niet erger? Daarbij komt dat je als overheid in de media niet goed kunt reageren, vanwege privacyregels. Maar andersom wordt over ons wel van alles gezegd, daardoor lijkt er maar één kant van de waarheid te zijn. Onze handen zijn op de rug gebonden, dat geeft frustratie en spanning.’

Verdachtenbank

Wethouder Daan de Haas (VVD, Personeel & Organisatie) valt zijn secretaris bij. ‘Er is een klimaat ontstaan waarin de overheid al bij voorbaat in de verdachtenbank zit. Als er in de krant een zielig stuk verschijnt over een bepaalde casus in de gemeente, dan is het de grote boze overheid die dwangsommen oplegt. Daar gaan mensen helemaal op los, zonder dat ze weten wat er speelt. Wij kunnen, wij mógen niet vertellen hoe het precies zit omdat het om personen gaat. Andersom vinden betrokken personen dat wel handig en zoeken bewust zelf de pers op. Ook raadsleden worden soms met hetzelfde tranentrekkende verhaal benaderd en voor je het weet wordt er in de raad geschoten op basis van heel gebrekkige informatie.’
‘Mensen zijn hier eerder met pensioen gegaan omdat ze het niet langer trokken’, zegt Heijdra. ‘Met dat klimaat van wantrouwen en gebrek aan hoor en wederhoor wordt ons democratisch systeem onderuitgehaald. Daar zit mijn grote zorg, naast de directe zorg die ik heb voor het personeel.’

Complottheorieën

Ambtenaren die niet meer naar bewonersavonden durven, of wegblijven van hun sportclub omdat daar (in coronatijd) werd gehandhaafd en zij daarvan de schuld kregen. Heijdra: ‘Ik zeg het even heel gechargeerd, maar er wordt over ons gedacht in termen van een gniffelende, handenwrijvende en kinderbloed drinkende overheid die nadenkt over hoe we de samenleving en de inwoners nu weer eens dwars kunnen zitten. Het tegenovergestelde is waar: ik zie collega’s keihard werken om een bepaald bestemmingsplan op tijd voor elkaar te krijgen, bijvoorbeeld. Gaat het altijd goed? Nee, de overheid maakt fouten. Gaat de participatie goed? Ook niet altijd. Daar kun je van alles van vinden, wij zijn daar zelf ook kritisch over, maar dat is wat anders dan geloven dat er bewust kwaadaardig handelen achter zit.’
Van complottheorieën is niet altijd sprake. Vaak gaat het ook over zoiets basaals als een vergunning die niet kan worden verleend, zegt De Haas – die ­overigens zelf ‘maar één keer’ met de dood is bedreigd. ‘De organisatie van een evenement gaat dan naar buiten met de boodschap: wij hebben al onze formulieren ingevuld en de gemeente doet vervolgens niks. Een raadslid hoort dat en denkt: dat is toch belachelijk, en gaat dan vragen stellen, zonder even bij ons te informeren wat er aan de hand is. Er was misschien een heel legitieme reden om de vergunning te weigeren, maar er wordt meteen gedacht dat “de overheid” het weer fout doet. In de krant staat de volgende dag dat het evenement niet doorgaat omdat Zuidplas het vertikt een vergunning af te geven.’

Dan denk ik: als je je mening wilt verkondigen, doe dat dan met open vizier

Anoniem

De schuld wordt steeds meer bij de overheid gelegd. ‘Kennelijk mogen mensen daardoor ongezouten hun mening geven, vaak anoniem’, zegt De Haas. ‘Als wij in een sporthal noodopvang gaan bieden voor vluchtelingen, zie ik op Facebook allemaal reacties van mensen die een poesje of een leuk weiland als profielfoto hebben. Dan denk ik: als je je mening wilt verkondigen, doe dat dan met open vizier.’
De gemeentelijke overheid stelt alles in het werk om dienstbaar te zijn aan de samenleving. Ondanks alle tegenwind blijven Heijdra en De Haas dat uitgangspunt huldigen. Ze zien met lede ogen projectleiders vertrekken omdat van hen werd beweerd dat ze een participatietraject bewust slecht hadden doorlopen. De Haas: ‘Wat zou ons belang zijn om zo’n proces te frustreren? Ik snap dat het voor een inwoner lastig is als hij geen gelijk krijgt, maar om dan meteen de andere kant op te vliegen... Daar het gaat zo vaak mis.’
Heijdra benadrukt dat de overheid de mogelijkheid heeft om met haar besluiten de inwoners in hun belang aan te tasten, omdat het algemene belang niet altijd strookt met het individuele belang. ‘Daarom moeten we echt zorgvuldig zijn. Maar die confrontatie tussen belangen kan er toch niet toe leiden dat we accepteren dat we datgene wat we als samenleving belangrijk vinden, niet meer gaan doen omdat een individueel belang zich ertegen verzet? Een bewoner van een recreatiepark hier heeft vele rechtszaken tegen de gemeente gevoerd, allemaal verloren. Toch beweert diegene nog steeds gelijk te hebben. Je zou toch denken dat er ergens een vorm van acceptatie moet zijn wanneer een democratisch besluit wordt uitgevoerd en bekrachtigd door de rechter? Ik krijg regelmatig een verkeersboete. Daar ben ik het ook niet altijd mee eens, maar ik accepteer het wel.’

Geen excuses

De neiging is om gedrag van klagers te vergoelijken, zegt Heijdra. ‘We zeggen al snel: ach, die meneer is gefrustreerd, hij leeft al een tijdje in onmin met de gemeente. Maar er is nooit een reden om je zo te gedragen, nooit. Voor vloeken en tieren bestaan geen excuses. Er is echt sprake van normvervaging. We zien als overheid echt wel dat mensen soms in een moeilijke positie zitten en daardoor laten we veel over onze kant gaan. Het is een bekend fenomeen: we gaan iets normaal vinden omdat het vaak voorkomt. Daarom moeten we een grens trekken. Dat draag ik ook uit naar collega’s: ga het niet normaal vinden.’
Heijdra is nog altijd ‘elke dag blij dat ik voor de overheid mag werken’. ‘Iets doen voor de samenleving, impact hebben op wat de politiek en onze instituties belangrijk vinden. Ambtenaar is een mooi vak. Daarom irriteert het mij dat collega’s afhaken omdat ze persoonlijk worden aangesproken op iets wat wij als democratisch instituut de samenleving willen bieden. Als we niet meer met elkaar willen zien dat het hogere belang boven het individuele belang gaat, maak ik me daar oprecht zorgen over.’